Gün içinde yaptığımız en sık eylemlerden biri karar vermek. Uyandıktan hemen sonra, yemek yerken, iletişim kurarken, farklı hayatlara dokunurken. Bazen anlık gelişen bazen haftalarca, aylarca süren, sonunda kimi zaman nelerle karşılaşacağımızdan emin olamadığımız bir süreç. Birilerine danışmak gerekli mi yoksa tek başına mı verilmeli? Kararlarımızı başkalarına aldırırken nasıl karar veriyoruz? Vereceğimiz kararların sonuçlarından kimler veya neler etkilenecek? Bir kararı verirken sadece kendi mutluluğumuz, iç huzurumuz mu önemli yoksa etrafımızdakileri de düşünmeli miyiz?
İnsanları merak duygusunun uyanması sonucunda pek çok soru dile getiririz. Anlam nedir? Neden ağlarız? Örneklerini çoğaltılabileceğimiz benzer bir soru da “Nasıl karar veririz?” sorusudur. Bu yazının konusu, karar verme süreçlerini açıklamaya ve nasıl mantıklı karar alırız sorularını cevaplandırmaya yönelik bir çalışmaya girişi olacaktır.
Masamın üzerinde duran kahveyi içmek istiyorum. Önce elimle kupayı kavrayacağım, bunun için kolumu ileri götürerek masanın üzerinde duran kahve kupasına uzanmalı, kupanın kulpunu kavramalı ve ardından elimi kaldırıp eş zamanlı bir şekilde kolumu da göğüs hizamdan yukarıya kaldırarak kupanın açıktan kalan bir yerine, ne var ki elimle kulpunu kavradığım yerden biraz uzak olacak bir şekilde, dudağıma yaslayacağım. Gözüme ilişen gazeteye baktım, fakat sadece göz attım. Hayır, elimdeki kahveyi bırakıp gazeteyi elime alıp okumak istemiyorum. İşte, kahvemi içiyorum.
Yukarıda betimlediğimiz gündelik bir olay örgüsünde ifade ettiğimiz cümlelerin her biri istemli ya da istemsiz birer kararı ifade etmektedir. Hepsi belirli kararların ve bu kararların uygulamalarının – en azından kararları gerçekleştirmeye yönelik çalışmaların – birer sonucudur.
Bilimsel bir çalışma alanı olarak karar verme kuramı (ing.: Decision theory , alm.: Entscheidungstheorie ), kararlar hakkındaki özne, nesne ve ilişkilerini kapsamlı ve tutarlı bir biçimde temellendirmeyi amaçlayan dizgesel bir bütündür. Tekil olarak “kuram” ifadesi bir tek karar verme kuramı olduğunu izlenimi uyandırabilir, ne var ki farklı araştırma ve uygulama yöntemine sahip çok sayıda yaklaşımın birleşiminden oluşan bir disiplin. Şimdilik, geniş bir bakış açısı sunmak adına genel bir karar verme kuramından söz edeceğiz. Sonraki yazılarda çeşitli yaklaşımlara da değineceğiz. Pek çok kuramda olduğu gibi konunun içine insan davranışı, çevre etkisi ve soyutlama girdiğinde bu alanları inceleyen çalışma alanları olan psikoloji, matematik ve istatistiğin araçlarının kullanımı da kaçınılmaz oluyor. Ancak, konunun temellerini incelerken gündelik kullanımına dikkat çekmek ve odaklanmak için, dahası açıklama gücünün önemini göstermek için kısmen bu alanlara da değineceğiz.
“Mantık” eğer herhangi başka bir amaçsal niyetimiz yoksa çoğumuzun karar alırken tercih edeceği bir ölçüt. Bu nedenle geçmiş, şimdi ve geleceğe ait mevcut kararlarımızla ve edimlerimizle çelişki oluşturmadan, tutarlı ve sağlam bir dayanak noktası üzerinden bir yargıya vararak karar almak istiyoruz. Kararların doğruluğu hakkında çeşitli yorumlamalar, kararların sonuçlarının ortaya tarafsız bir şekilde konulması, mantığın çıkarım araçlarına ve matematiğin, özel olarak olasılık kuramının, araçlarına bağlıdır.
Karar veren özne olarak insanların psikolojik ve sosyolojik dinamikler bağlamında değerlendirilmesi, öznelerin karar anlarında bilişsel süreçlerinin nasıl işlediğini açıklamak konusunda oldukça önemlidir. Karar veren özneler arasındaki etkileşimlerin incelenmesi karar verme kuramlarında incelenen bir başka konu da topluluk olarak alınması gereken kararlarda diğer bireylerin istekleri, görüşleri, bilişsel süreçleri ve çevresel diğer etkenler çerçevesinde karar verme süreçlerinin nasıl etkilendiğinin incelenmesi karar verme kuramlarından günümüzde kısmen ayrılarak “Oyun Teorisi” adı altında yeni bir çalışma alanını temellendirmiştir. Benzer şekilde önemli bir diğer şey de kararların nesnesi. Nesne ifadesini tanımlamak oldukça karmaşık. Genelde gündelik kararlarımızda yalın ve görece detaylı olmayan kararlar veriyorken, özellikle okul ve eğitim tercihleri, iş başvuruları gibi konularda vereceğimiz kararlar pek çok değişken ve olası yorumlama biçimlerini içerdiği için; nesneler bakımından öğle yemeği tercihimiz veya sinemada izleyeceğimiz filmi belirlerken verdiğimi kararlara göre görece daha karmaşık karar süreçleridir.
Bağlam gereği muğlak olan ya da önermeleri kesin doğruluk değerlerinin saptanamayacağı veya çok değerli olduğu belirsiz durumlarda, karar verme süreçlerinin nasıl uygun bir şekilde işleteceği de karar verme kuramlarının çalışma alanını oluşturur. Kimi acil durumlarda, kriz anlarında ya da gecikmelerde hızlı karar verme aşamalarının incelenmesi de bu ve benzeri durumlarda mantıklı karar almamızda belirleyici öneme sahiptir.
Sven Ove Hansson’un* son derece güzel özetlediği aşağıdaki beş soru, karar verme kuramının çeşitliliğini özetleyen mükemmel bir dizin. Küçük bir not olarak örnekleri ve açıklamaları kısmen bağlam çerçevesinde uyarlamaya çalıştığımı belirtmeliyim.
-
“Bugün dışarı çıkarken yanıma yağmurluğumu almalı mıyım?” Bu soru bilinmeze dair, en azından önceden kestirilemez olgular ve durumlar söz konusu olduğunda vereceğimiz bir karar hakkındadır.
-
“Yeni bir araba satın alırken, hangi markayı tercih etmeliyim?” Bu soru yeni bir araba almaya karar verdikten sonra, markaların (ve modellerinin) aradığımız ölçütlere uygun olup olmadığını göz önünde bulundurarak hangi arabayı alacağımıza vereceğimiz hakkındadır.
-
“Bir sonraki sigarayı içecek miyim?” Sonraki tek bir sigara muhtemelen bir sorun oluşturmayacaktır, ancak aynı kararı “yeterince çok sayıda” sigara için olumlu bir karar verdiğimiz zaman bu kararımıza dayanan davranışımız bizi ölüme götürebilir.
-
“Mahkeme, sanığın suçlu olup olmadığına karar verecek. Yargıcın yapmayı kaçınacağı iki olası durum var: suçlu birini masum ilan ederek serbest bırakmak ya da suçsuz birini mahkûm etmek.” Hangi ilkelere göre ve başka hangi etkenleri göz önünde bulundurarak sağlıklı bir karar verecek?
-
Farklı görüşlere sahip bireylerden oluşan bir topluluğun karar alması gerekiyor. Hangi kuralları belirleyerek ve dahası onlara uyarak olası fikir ayrılıklarına rağmen bir sonuca ulaşabilirler?
* https://people.kth.se/~soh/decisiontheory.pdf
