Öncelikle kişisel özel sebeplerle geçen ay sizlerle olamadığım için hepinizin affına sığınıyorum. Geride bıraktığımız Eylül ayında sizlere CRISPR-Cas9 sisteminin buluşundan, gelişiminden ve potansiyel öneminden elimden geldiği kadar bahsetmeye çalışmıştım. Aradan geçen iki ay bile bu konuda yeni gelişmeler olmasına yetti ve dünya kamuoyunun büyük ilgisini çeken bu süreçteki izinleri, atılımları, yenilikleri ve olası sonuçlarını sizinle güncel olarak paylaşmak istedim. İsveçli bir bilim adamı sağlıklı insan embriyoları üzerindeki genlerde değişiklikler yapıyor ve araştırmacıların söylediklerine göre (geçen yazımda benim de belirttiğim gibi) muhtemelen de bu işi yapan ilk ve tek kişi değil.
Çinli araştırmacılar her ne kadar sağlıklı bir bebeğe dönüşümünü/gelişimini sağlamayı başaramasalar da daha önce insan embriyolarındaki genlerde değişiklik yaptıklarını iki kere bildirmişlerdi (1),(2). Fakat Stockholm’deki Karolinska Enstitüsü’nden Gelişimsel Biyolog Fredrik Lanner canlı insan embriyolarındaki genlerde değişiklik yaptığını alenen kabul eden ilk araştırmacı. Bilim insanlarının söylediklerine göre diğer araştırmacılar neredeyse su götürmez bir gerçeklikle benzer deneyleri kamuoyundan gizlice yapmaktalar.
Stockholm Karolinska Enstitüsü’nden Gelişimsel Biyolog Fredrik Lanner (8).
Amerika Davis’deki California Üniversitesi’nden Kök Hücre Biyoloğu Paul Knoepfler bu konu hakkındaki düşüncelerini muhabirlere, “Benim algıma göre dışarıda bir yerlerde bu tarz çalışmalar yapan farklı gruplar var fakat laboratuvarlarını hiç açmadılar. ” şeklinde bildiriyor.
Fredrik Lanner, Ulusal Halk Radyosu’ndan bir muhabirin özel erişim izni ile laboratuvarındaki güçlü ve yeni bir gen düzenleme metodu olan CRISPR/Cas9 sistemi ile genleri değiştirilerek rahim dışında döllenen yumurtalardan oluşan erken insan embriyolarının (henüz birkaç hücreye sahip / çok bölünme geçirmemiş insan embriyosu) enjeksiyonunu araştırmacı olarak izlemesine imkan sağladı (3). Daha önceki yazımda bahsettiğim gibi bu düzenleyici sistem (CRISPR/Cas9) Cas9 olarak adlandırılan DNA-kesici bir protein ve bilim insanlarının kesmek istedikleri gen bölgesinin kesici protein tarafından tanınabilmesi için bu kesici proteine rehberlik eden kısa bir RNA parçasından oluşan iki parçalı moleküler bir makas olarak düşünülebilir. Önceleri bu manipulasyonu insan genlerinde tam olarak doğru bir şekilde gerçekleştirmek zor olmuş olsa da artık teknoloji araştırmacılara DNA’nın kolayca, kusursuz ve belirli (istenilen) noktalardan kesimine imkan sağlıyor.
CRISPR sisteminin bu kadar kolay uygulanabilir ve hassas olmasının, insan embriyolarının düzenlenmesi ihtimalini neredeyse kaçınılmaz yaptığını belirten Harvard Üniversitesi’nden Kök Hücre Biyoloğu Chad Cowan: “Şu anda bunun yapılabiliyor hale gelmesinin büyük bir ilgi toplayacağını tahmin etmek çok da zor değil!” diyor ve ekliyor; “Bu (insan embriyosu düzenleme işlemi) bilimsel olarak gerekçelendirilmiş olsa da olmasa da bunun yapılmasını tahammül edilemez bulan bazı insanlar olacak”.
İsveç’teki araştırmacılar canlı erken insan embriyolarındaki genleri değiştirmeye başladılar (dört hücreli evre). Bilim insanlarının söylediklerine göre diğer araştırmacılar aynı tür deneyleri muhtemelen kapalı kapılar ardında gerçekleştiriyorlar (8).
Cowan bu tür deneylerin muhtemelen gizli bir şekilde Amerika Birleşik Devletleri, Çin ve diğer ülkelerde de sürüyor olduğunu ifade ediyor. Geçtiğimiz Şubat ayında Birleşik Krallık hükümeti Londra’daki Francis Crick Enstitüsü’nden Gelişimsel Biyolog Kathy Niakan’a erken insan embriyoları üzerinde gen düzenleme işlemi gerçekleştirmesi için bir lisans verdi (4). Cowan, bu deneylerin henüz başlamadığını ve Niakan’ın “etik olarak tamamen doğru bir argüman” ‘a sahip olduğundan emin olmak için ayrıntılı değerlendirmeler geçirmekte olduğunu söylüyor.
İsveç ve diğer ülkelerin bu tür deneyler yapmaları için uygun gerekçe(lendirme) ve etik gözetim gerektireceğini söyleyen Cowan ekliyor, fakat araştırmacılar çalışmalarının bilimsel dergilerde yayınlanmadan önce muhabirlere konuşmakta genellikle isteksizler. Harvard’lı genetik bilimci George Church, Lanner’ın deneylerinin kamuya duyurulma konusunda bir ilk özelliği taşıdığını ancak canlı insan embriyolarındaki genleri manipüle edilmeleri konusunda bir ilk olmadığını Science News’e gönderdiği bir e-mail ile onaylıyor. Cruch, özellikle CRISPR/Cas9 içeren böyle tartışmalı bir araştırmanın yürütülmesinden önce kamunun bilgilendirilmesi adına büyüyen bir hareket olduğunu ifade ediyor.
NPR(National Public Radio) raporuna göre, Lanner yeni kısırlık tedavileri tasarlamak, düşükleri önleyebilmek ve kök hücreler hakkında daha fazla bilgi sahibi olabilmek adına erken embriyo gelişimi hakkında daha fazla bilgi edebilmek için temel araştırmalar yürütüyor. Laboratuvar tabağında 14 gün boyunca büyüyen değiştirilmiş embriyolar gebeliğin sağlanması için bir kadının rahmine yerleştirilmiyor ve 14 günün sonunda atılıyor. Church, “Böyle bir çalışma kapsamında; ironik olarak; embriyo düzenlemesi olmasa dahi, klinik olarak büyük etkiye sahip anlayışlara yol açabilir.” diyor.
İnsan genlerinin düzenlenmesi konulu uluslararası bir zirve geçtiğimiz yıl uygun bilimsel gerekçelendirme ve etik gözetim ile bu tarz temel araştırmaların yapılabilirliğini veya yapılmasını tavsiye etmişti (5). Fakat birçok insan, özellikle tasarlanmış bebeklerin yaratılmasının kapısını açarak insanoğlunun genetik mirasının sonsuza dek değiştirilmesine neden olabilecek olan canlı embriyolar ile ilgili bu tarz deneyler konusunda endişeli (6). Tamda böyle bir cümle kurmuşken senaryosu bahsettiğimiz konu için biçilmiş kaftan olması hasebi ile aklıma aniden gelen ve bir bilim kurgu romanı uyarlaması olan ‘Gattaca’ isimli filmi geçen yazımda oluşturmuş olduğum tavsiye alışkanlığım çerçevesinde hepinize şiddetle tavsiye ediyorum. Bol bilimli, bol filmli, eğlenceli mutlu günler dilerim.
Kaynaklar
1- https://www.sciencenews.org/blog/science-ticker/gene-human-embryos-altered-chinese-researchers
2- https://www.sciencenews.org/blog/science-ticker/researchers-edit-genes-human-embryos-second-time
3- https://www.sciencenews.org/article/crispr-inspires-new-tricks-edit-genes
4- https://www.sciencenews.org/blog/science-ticker/uk-first-approve-gene-editing-human-embryos-research
5- https://www.sciencenews.org/article/human-gene-editing-research-gets-green-light
6- https://www.sciencenews.org/article/editing-human-germline-cells-sparks-ethics-debate
7- http://www.npr.org/sections/health-shots/2016/09/22/494591738/breaking-taboo-swedish-scientist-seeks-to-edit-dna-of-healthy-human-embryos
8- https://www.sciencenews.org/article/new-era-human-embryo-gene-editing-begins
