Bilimde Kadın II – Hertha Ayrton

“Elinin hamuruyla erkek işine karışma!” Bu sözü hemen hepimiz duymuş ve ne yazık ki şaka yollu da olsa kendimiz söylemişizdir. Söylerken çok da önemli değilmiş gibi gelse de kulağa, geleneğimiz haline gelmiş bu söz, toplumumuzda kadınlara evde oturup, yemek yapıp, çocuk yetiştirme misyonu yüklemiştir. Ancak bunun aksine, cinsiyet ayrımı olmaksızın bütün insanlar bütün işlerin yeteri kadar çalışmayla üstesinden gelebilir. Erkek yemek yapar, kadın da araba tamir eder. Bunun en güzel örneklerinden biri de İngiliz matematikçi ve mühendis Phoebe Sarah Hertha Ayrton’dur. Esas şaşırtıcı olan şey ise Ayrton’un çalışmalarını 19. Yüzyılda gerçekleştirmiş olması. Yani kadının “tam olarak” insan yerine konmadığı bir dönemde, erkeklerle bağdaştırılmış olan mühendislik ve matematik alanında herkesi şaşırtan bir başarı gösterebilmiş. Hertha’nın Yaşamı Phobe Sarah Marks adıyla 1854 yılında Portsea, Hampshire İngiltere’de dünyaya geldi. Sarah’nın babası Polonya asıllı Yahudi, Levi Marks saat ustası, annesi Alice Theresa Moss ise İngiliz asıllı bir terziydi. Sarah’nın babası, Sarah henüz 7 yaşındayken hayatını kaybetti. Levi öldüğünde Alice hamileydi ve 7 tane de çocuğu vardı. Bu nedenle Sarah, büyük kardeşlerden biri olduğu için çok küçük yaşta diğer kardeşlerinin sorumluluğunu almak zorunda kaldı. 9 yaşındayken, Sarah’nın Londra’da okul yöneten halasıyla tanıştı. Halası onu kuzenleriyle birlikte okula gönderdi. 16 yaşındaysa kuzenleri Sarah’yı bilim ve matematikle tanıştırdı ve sonrasında Sarah özel hoca olarak çalışmaya başladı. Londra’dan sonra Cambridge’de bulunan Girton Colloege’da matematik eğitimine başladı. Çalışmalarını fizikçi Richard Glazebrook önderliğinde yürüten Ayrton, tansiyon aleti tasarladı, okul korosunu yönetti, yangın söndürme ekibi ve matematik kulübü kurdu. 1880’de matematik eğitimini tamamladı ancak Cambridge ona akademik derece vermedi çünkü o dönemde Cambridge’de kadınlara sadece sertifika veriliyor, tam derece verilmiyordu. Bunun üzerine girdiği bir sınavdan başarılı olarak University of London’a geçiş yaptı ve orada bilim üzerine lisans derecesi aldı. Çalışmaları Hertha Londra’ya döndükten sonra öğretmenlik yaparak para kazandı. Çalışan kızlara destek amaçlı bir kulüp kurdu ve küçük kız kardeşine baktı. Bir yandan da matematiğe olan yeteneğini pratikle harmanladı. Nothing Hill ve Ealing liselerinde öğretmenlik yaptı. Ayrıca “Educational Times” dergisinde “Matematik Soruları ve Cevapları” bölümü için sorular ve çözümler yayınladı. “Line-divider” yani çizgi bölücü adı verilen, mühendis çizimleri yapmaya yarayan alet 1884 yılında Ayrton tarafından icat edildi. Şekillerin büyütülmesi ve küçültülmesi işlemini, çizgilerin belli eşit sayı ve aralıklarla bölünmesiyle kolaylaştıran bu alet Hertha’nın 1884 yılında patentini aldığı ilk önemli icadıdır. Line-divider, dönemin mimar ve mühendislerinin kullandığı araçların en önemlisi haline geldi. Line-divider’ın patentini alması için Lousia Goldsmith ve feminist Barbara Bodichon maddi açıdan Ayrton’a destek oldu. İcat, “Exhibition of Women’s Industries”te (Kadınların Endüstri Sergisi) sergilendi ve basının ilgi odağı oldu. 1884 yılında aldığı ilk patentle birlikte Hertha hayatı boyunca, beş adet matematiksel çizim aracı, on üç adet ark lambası ve elektrot, 8 adet pervane olmak üzere toplamda yirmi altı adet patent aldı. 1884 yılında, daha sonradan evleneceği adam olan, elektrik mühendisliği alanında öncü Prof. Willam Edward Ayrton’ın yardımcısı olarak Finsbury Technical College’da çalışmaya başladı. Hertha ve Kraliyet Derneği üyesi olan Edward1885 yılında dünya evine girdi. The Electrician’da Makale Elektrik ark ışıklandırması, 19. Yüzyılın sonlarında kamusal alan aydınlatması için yaygın kullanılmaktaydı. Elektrik arkının alevlenmeye meyilli olması büyük bir sorundu. Hertha, 1885’te The Electrician’da yayınladığı makaleler dizisinde bu fenomenin sebebinin ark yaratmak için kullanılan karbon çubuklarla oksijenin temas etmesi olduğunu açıkladı. IEE’ye Kabul Edilen İlk Kadın 1899’da Hertha, Institution of Electrical Engineers’ta – IEE – (Elektrik Mühendisleri Enstitüsü) “The Hissing of the Electric Arc” adlı bildirisini sunarak bu mecrada sunum yapan ilk kadın oldu. Bundan kısa bir süre sonra da IEE’ye kabul edilen ilk kadın oldu. Hertha’nın IEE’ye kabulünün ardından enstitüye ikinci kadın bilimci 1958 yılında kabul edildi. Kraliyet Derneği Ayrton, Kraliyet Derneğinde bildiri sunma talebinde bulundu ancak kabul edilmedi çünkü kadındı. Bunun üzerinde “Elektrik Arkının Mekanizması” adlı bildiriyi Hertha yerine John Perry, 1901 yılında Kraliyet Derneğine sundu. Ayrıca Hertha, elektrik arkının kum ve suda oluşturduğu dalgaların hareketini incelediği çalışmasıyla da dernekten ödül alan ilk kadın olma unvanı hak etti. Yukarda saydıklarım Ayrton’un en çok göze çarpan başarıları. Bunların yanı sıra Britanya Birliği, Fizik Cemiyeti, Britanya Bilim Geliştirme Birliği, Uluslararası Elektrik Kongresi gibi dönemin hatırı sayılır mecralarında çalışmalarını sunmuş, bilim dünyasınca takdir edilmiştir. Su ve havada oluşan vortekslere olan merakı Hertha’yı siperlerde zehirli gaz birikmesini önleyen valfler yapmaya yöneltmiştir. Aytron, icadının kabulü ve üretimi için büyük bir savaş vermiş. Hertha’nın mucidi olduğu valf, birinci dünya savaşında yüz bin adet kullanılmış. Hayata Veda Kadınların bilim yapabilmesi için birçok dernekte görev yapan, deyim yerindeyse hayatını buna adamış olan Ayrton 1923 yılında böcek ısırması nedeniyle dünyaya veda etmiştir. Ancak şüphe yok ki, matematik ve mühendislik alanında yaptığı buluşlar, bilimin ilerlemesine yardımcı olan çalışmaları ve en önemlisi de kadını insan olarak görmeyenlere rağmen var olabildiği için hepimizin ilham kaynağı olması gerekiyor. Kaynaklar: 1- http://www.cambridge.org/us/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521821971 2- http://www.crossref.org/iPage?doi=10.1049%2Fep.1986.0353 3- http://cwp.library.ucla.edu/articles/ayrton/ayrtonrem1.html 4- http://www.projectcontinua.org/hertha-ayrton/