Eleştirel düşünmenin gündelik hayata ve özel olarak da iş yaşamına uyarlanmış biçimi olan stratejik düşünmeden sıklıkla söz edilmeye başlandı. Stratejik düşünme her ne kadar eleştirel düşünme disiplininden uzağında, daha farklı bir alan gibi görülse de eleştirel düşünme yönteminin en uygulanabilir alanlarından biridir. Bu yazıda öncelikle stratejik düşünme biçimi tanımlanarak bu düşünme biçiminin eleştirel düşünme ilkeleri aracılığıyla nasıl kazanılacağı açıklamaya çalışacağız. Ardından, stratejik düşünme biçiminin gündelik çözümleyici düşünceye ek olarak, yan ürünlerle nasıl geliştirebileceğini anlatacağız.
En basit tanımıyla stratejik düşünme, zihinsel düşünme süreçlerinin bir hedefe veya görevi gerçekleştirmeye yönelik tutumu olarak tanımlanabilir. Bu haliyle tanımlandığında daha kapsayıcı olan zihinsel yetilerimizin, düşünme üzerinden bilişsel yetilerimizle kurduğu etkileşimle pratik bir amacı gerçekleştirmek için uygunlaması anlamı kolaylıkla ifade edilebilir. Dolayısıyla, stratejik düşünme kişileri gerçekleştirilmesi gereken bir amaç doğrultusunda yönlendiren, eleştirel bakımdan da bu düşünme biçimini uygulamayan bireylerden farklı kılacak olan zihinsel yetilerin bütünür.
Stratejik düşünme bireysel karar yetileriyle gerçekleştirelebildiği gibi iki veya daha çok bireyden oluşan, tercihen ortak veya çıkarlar doğrultusunda organize olan kümeler veya topluluklar tarafından da uygulanabilir. Grup ve topluluk olarak çevreyi yetkin bir biçimde gözlemlemek, değişimleri farkedebilmek, durum ve olguları çözümleyebilmek, geleceğe dair izdüşümlerde ve öngörülerde bulanabilmek, belirsizlik durumlarında atılacak adımlara yönelik planlar ortaya koyabilmek, grup dinamiklerini serimlemek, ortaklaşma ve bağlılığı güçlendirmek ve benzeri çeşitlendirmelerede bulunabiliriz.
Stratejik düşünme temelini oluşturması bakımından eleştirel düşünmenin amaca en uygun uygunlanma biçimlerinden bir olduğunu belirtmiştik. Strateji sözcüğü günümüzde kapsayıcı bir tanımlamayla uzun vadeli veya bütünsel bir amaca ulaşmak için tasarlanan planlar ve bu planları gerçekleştirmek için edilemlerin bütünüdür. Bu amaç, geçmişte strateji sözcüğünün anlam yükünü taşıyan cephe savaşını kazanmak için yapılması gereken düşünsel ve bilişsel süreçlerin tamamını kapsarken, günümüzde sözcüğün anlam yükünün artmasıyla birlikte, uygulama alanı sadece savaşlarla sınırlı kalmayıp güncel politika, felsefe, iktisat, bilimsel araştırma yöntemleri ve diğer pek çok alan için kullanılan bir sözcük oldu. Bu bağlamda sözcüğün eş anlamlı karşılıkları da sıklıkla telaffuz edilmeye başlandı: oyun planı, büyük plan, düşünsel eylem planı, taktiksel yaklaşımlar…
Kimilerine göre stratejik düşünme sadece bir plan kurma ve onu uygulama anlamıyla kullanılsa da kavramın değişkenliği veya dinamizmi, çok odaklılığı ve bütüncüllüğü dışarıda bırakılmaktadır. Daha önce de kavramsallaştırma konusunda değinildiği üzere yalın bir yaklaşım sadece amaca yönelik olduğunda yan ürün olarak ya da bağınıtılı başka bir soruna çözüm oluşturak genel davranışların soyutlama biçimiyle edinilmesine ket vuracaktır.
Yaygın çerçevede statejik düşünmenin boyutlarını kısa açıklamalarıyla ortaya koyarsak yazının bütünselliği açısından sadece stratejik düşünmenin araçları tanıtılmamış olacak, aynı zamanda da eleştirel düşünmeyle olan birebir ilişkisi de kolaylıkla göz önüne serilmiş olacaktır.
Düşünsel boyut: Anlama süreçlerinin temeli günümüzde zihinsel süreçlerin fizyolojik süreçleriyle ilgilenenen sinirbilimcilerin araştırma alanıyken anlam ve düşünce arasındaki ilişkiler dil ve zihin felsefecilerin araştırma alanıdır. Stratejik düşünme sürecinde en genel kapsamıyla tüm düşünsel süreçlerin uygulanması ve geliştirilmesi temel akıl yürütme, çözümleme ve uslamlama araçlarının etkin ve akılcı kullanımına bağlıdır. Kavramsal uslamlama, sezgilerin dizgesel bir çerçeveye oturtulması, akıl yürütme adımlarının sağlam ve tutarlı bir biçimde yürütülmesi ve önemlisi eleştirel düşünmenin kullanılması düşünsel boyutu oluşturan unsurlardır.
Eleştirel düşünme yönteminin ortaya koyacağı en önemli katkı çözümleme ve değerlendirme yeteneklerinin çeşitlendirilebilir durumlara karşı bilgi yönünden karar alma ve en uygunu seçebilme niteliklerinin orta çıkmasıdır. Bundan ötürü daha özelleşmiş bir eleştirel düşünme yöntemi stratejik düşünme yöntemiyle birlikte uygulandığında daha bütüncül bir yaklaşım ortaya konulabilecektir.
Bilgi temeli boyutu: Stratejik düşünmede amaç üzerine kapsamlı bir çerçeve oluşturmak için konuya dair anahatları ve odaklanılması gereken noktaların bilinmesi bir zorunluluktur. Özellikle bir örnekliliğin söz konusu olmadığı, değişken durumlarda bağlama bağlı olarak yeni yaklaşımlar ve akılcı karar alma dizgeleri oluşturmak için bilgi temeli çok iyi oluşturulmalıdır. Özellikle sık sık araştırma yapmak, eldeki verileri sentezlemek ve yeni veri akışına ayak uydurabilmek önemli. Sonrasında orataya çıkabilecek değişimlere karşı hazırlıksız yakalanmamak ve yeni gözlemlerle bu değişimi sezinleme aşaması da sağlam bilgi temeline dayanmaktadır. Bilginin işlevi her ne kadar amaç yanında aşılması gereken bir engel gibi görünüyorsa da -ki bu en temel hatalardan biridir- bilgi temeli olmadan stratejik düşünmeden söz edemeyiz.
Edimsel boyut: Düşünsel süreçler ve bilgi temelinin üzerine inşa edilen edimsel boyut artık stratejik düşünmenin uygulanması, teorinin pratiğe geçişi olarak ifade edilebilir. Belirlenen amaca yönelik planlı edimlerin yapısal bilgi temelinde desteklenerek deneyimlerden ve davranışlardan yararlanarak sadece bir amaca yönelik değil, geleceğe de genişletilebilecek sürekli bir düşünme ve bilgi altyapısının doğrudan uygulanmasıdır. Soru ve sorgu stratejileriyle eleştirel düşünmede olduğu gibi çözümleme ve değerlendirme adımlarını genişletilebilir.
Peki engeller neler? Stratejik düşünme gerçekten zorlu bir yaklaşım. Gerektirdiği becerinin yanı sıra yoğun bir hazırlanma süreci ve kararlı bir uygulama azmi gerektiriyor. Bazı alışkanlıkların normal olana göre değiştirilmesi kaçınılmaz bir zorunluluk. Stratejik düşünen insanların sorunların farklı boyutları ele alabilmeleri, başardıklarını farklı bir biçimde ortaya serebilmeleri, sıradan insana hiç düşünülmemiş ya da düşünülemeyecekmiş gibi geleni uygulayabilmesi, stratejik düşünen insanların daha derin bir çözümleyici ve sentezleyici algılarının olması ve bilgiyi değerlendirebilme araçlarındaki en temel unsurlarının düşünsel yapılarındaki eleştirel düşünme değişiminin olduğu söylenebilir. Her farklı unsur belirli bir yönteme gönderme yapsa da birleşitirici ve bütünleştiri olan eleştirel düşünmenin süzgecinden geçmediği sürece iyi bir oyun planına sahip olan, günü kurtarma çabasında olan insandan hiçbir farkı olmayacaktır.