Şükrü Saraçoğlu

Mehmet Şükrü Saraçoğlu 1887 yılında İzmir’in Ödemiş kasabasında doğdu. İlk tahsilini Ödemiş’te bir ilkokulda yapan Saraçoğlu 1899’da Ödemiş Rüştiyesi’ne girmiş ve burayı bitirdikten sonra İzmir İdadisi’ne kaydolmuştur. (T.C. DEVLET YILLIĞI, 1945)

İzmir İdadisi’ni 1906 yılında pekiyi derece ile bitiren Saraçoğlu, aynı yıl açılan müsabaka imtihanlarını kazanarak Mülkiye Mektebi’ne girmiş ve burayı 1909’da bitirmiştir. (Mücellidoğlu, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 1968)

Saraçoğlu, Mülkiye’den mezuniyetinin ardından İzmir’e maiyet memuru olarak tayin edilir. (Akşam)

Maiyet memuruyken açılan sınavı kazanarak 1914’te Belçika’ya gitti fakat 5 ay kaldıktan sonra 2. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yurda döndü. 1915’in Mayıs ayında İzmir Vilayeti adına dönemin İzmir Valisi Rahmi Bey’in yardımıyla Cenevre’ye gitti. Cenevre Üniversitesi’nin Ulum-u Siyasiye ve İktisadiye şubesinde eğitimine başlayan Saraçoğlu, burada yakın dostu Mahmut Esat Bozkurt ile Cenevre Türk Talebe Cemiyeti’ni kurdu. Bu cemiyetin başkanlığını yürütürken Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasının üzerinearkadaşlarıyla Fransızca mecmua çıkardı ve Avrupa kamuoyuna Türk haklarının savunulması konusunda yayın yaptı. (Mücellidoğlu, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 1968)

Bu olaylar boyunca Lozan Hukuk Yurdu’nda Türk istihbarat idaresinin faaliyetlerini başarıyla sürdürdü. (Türk Sesi)

1918’de eğitimini tamamladığı sırada Milli Mücadele’nin başladığını öğrenince arkadaşı Mahmut Esat Bey ile yurda döndü ve Milli Mücadele’ye etkin biçimde katıldı. (Akşam)

Bu sırada Osmanlı Mebusan Meclisi’ne 4. Dönem İzmir Mebusu olarak seçilip İstanbul’a gitmesine karşın meclisin feshedilmesi nedeniyle geri dönmüştü. (İzmir İl Yıllığı, 1967)

Milli Mücadele’nin sonlanmasından sonra Ödemiş’e gelen Saraçoğlu, Ödemiş Belediye Başkanı seçilmiş ve kısa bir süre bu görevi yürütmüştü. (Akşam, 1950)

Saraçoğlu, 1. İzmir İktisat Kongresi’ne (17 Şubat – 4Mart 1923) Ödemiş Çiftçi delegesi olarak katıldı. (Türk Sesi)

Bu kongrede Türkiye Çiftçiler Birliği’nin nizamname esasının taslağını düzenleyen memur heyetinde de görev almıştır. (ÖKÇÜN A., 1968)

İzmir İktisat Kongresindeki çalışmalarıyla dikkat çeken Saraçoğlu, Ağustos 1923’te 2. Dönem TBMM’ne İzmir mebusu olarak seçildi. (Türk Sesi)

Meclise girmesinden sonra yoğun çalışmaları ve başarılarıyla yükselen Saraçoğlu, kısa süre içinde kabinede yer almıştır, 1924’te A. Fethi Bey (Okyar) kabinesinde Maarif Vekilliği’ni üstlendi. (Demiral, 1973)

1926’da Türk ve Yunan halklarının mübadelesi için hazırlanan Muhtelit Mübadele Komisyonu Türk delegesi heyeti başkanlığına tayin edildi. (Mücellidoğlu, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 1968)

Uzun süren müzakerelerin sonunda Saraçoğlu’nun önemli çabalarıyla Türkiye ve Yunanistan arasında 1 Aralık 1926’da Ahali Mübadelesi İtilafname ve Ekleri imzalanmıştır. (ÖKÇÜN A. G.-A., 1974)

Saraçoğlu sağlık sorunları nedeniyle istifa edene kadar 4. İnönü Hükümeti (2.11.1927-25.9.1930) ve 5. İnönü Hükümeti’nde (27.9.1930-4.5.1931) Maliye Vekilliği görevini üstlenmiştir.

Yurtdışındaki tedavisinden sonra yurda dönen Saraçoğlu’nun üstlendiği ilk iş ise Osmanlı’nın borçları meselesini görüşmek üzere Türkiye’ye gelen temsilcilerle görüşen Türk heyetine başkanlık etmek olmuştur. Sonrasında birtakım ekonomik sorunların tetkiki amacıyla hükümet tarafından kısa süreliğine Amerika’ya gönderilmiştir, dönüşünde hükümete izlenimlerini içeren rapor sunmuş ve Osmanlı’nın borçları ile ilgili sorunların görüşülmesi amacıyla Paris’te düzenlenen müzakerelere katılan Türk heyetinde başdelege olarak görev almıştır. Bu müzakereler sonucunda taraflar arasında 22 Nisan 1933 tarihinde imzalanan antlaşmayı T.C. Hükümeti adına imzalamıştır. (Gövsa, 1946)

Maliye Vekilliği zamanında devlet memurlarının Barem ve Tekaütlük yasalarını hazırlayarak kabul ettirmiş, Türk parasının istikrarını güvenceye almış ve T.C. Merkez Bankası’nın ana hatlarını belirleyerek kurulmasını sağlamıştır. (Mücellidoğlu, Yeni Mülkiye Tarihi Ve Mülkiyeliler, 1954)

Saraçoğlu, 6. İnönü Hükümeti, 7. İnönü Hükümeti ve 1. Bayar Hükümeti’nde 04.05.1931-11.11.1938 arasında kesintisiz biçimde Adalet Bakanlığı görevini üstlenmiştir. (Demiral, 1973)

Dışişleri Bakanlığı Dönemi

Atatürk’ün ölümünün ardından kurulan 2. Bayar Hükümeti ile 1. ve 2. Dr. Refik Saydam Hükümeti’nde ise yine aralıksız biçimde 11.11.1938-09.07.1942 arasında Dışişleri Bakanlığı görevini yürütmüştür. (Demiral, 1973)

Saraçoğlu Başbakanlık görevi sırasında da kısa süre boyunca Dışişleri Bakanlığı görevini yürütmüştür. Saraçoğlu’nun Dışişleri Bakanlığı sırasındaki en önemli olay ise kuşkusuz 2. Dünya Savaşı’nın patlak vermesidir. Saraçoğlu’nun bu dönemde izlediği diplomasi yolu Türkiye’yi önemli konuma getirmiştir. Saraçoğlu’nun 22 Eylül 1939’da Ruslara iade-i ziyaret amacıyla Moskova’ya gitmesi ses getirmiş ve görüşmelerdeki soğukkanlı tutumu onun diplomasinin inceliklerini ustaca kullanan bir devlet adamı olarak parlamasını sağlamıştır. (Ayın Tarihi , 1939)

Moskova’daki görüşmelerde ana konu, Türkiye’nin Birleşik Krallık ve Fransa ile sadece imza bekleyen ittifakı ve Sovyetler Birliği’nin Almanya ile yaptığı saldırmazlık paktı idi. 1925 Türk-Sovyet anlaşması gereği taraflar birbirlerine danışmadan başka devletlerle ittifaka giremiyordu. (v.d., 1969)

Moskova’daki görüşmelerde Türk tarafının asıl amacı ise Batı ile olan ittifakının çerçevesinde Sovyetler ile de bir ittifak haline girmekti. (Koçak, 1968)

Saraçoğlu’nun Moskova temasları Alman Hariciye Nazırı Von Ribbentrop’un da aynı tarihte Moskova’ya gelmesi ile kesintiye uğramış ve amacına ulaşamamıştır. (Erkin, 1968)

Görüşmeler sırasında Boğazlar konusunda olmayacak talepler ileri süren Rus tarafının bu tutumu Saraçoğlu’nun soğukkanlı tutumuyla bertaraf edilmiştir. (Ayın Tarihi, 1939)

2. Dünya Savaşı’nın en sancılı anlarında Dışişleri Bakanlığı görevini üstlenen Saraçoğlu, Türkiye’nin Dünya Savaşı karşısındaki tutumunu ”Bitaraf değiliz, harp hariciyiz. Bitaraf olmak veya harp harici kalmak demek herhangi bir harp ateşinin saçağını sarmaması için gereken bütün tedbirleri almak demektir” sözleriyle ifade etmiştir. (Cumhuriyet , 1940)

Savaşın en çetin günlerinde, Başbakan Dr.Refik Saydam’ın ani ölümü üzerine Dışişleri Bakanlığı görevini üstlenmiş olan İzmir mebusu Saraçoğlu’na hükümeti kurma görevi verildi ve böylece 2. Dünya Savaşı sırasında Türkiye’nin başbakanıSaraçoğlu oldu. (Cumhuriyet, 1942)

Başbakanlık Dönemi (1942-1946)

1. Saraçoğlu Hükümeti ( 9 Temmuz 1942-8 Mart 1943)

Refik Saydam’ın ölümüyle, Saraçoğlu Türkiye Cumhuriyeti’nin 13. İcra Vekilleri Heyeti’ni kurmakla görevlendirilmiştir. Böylece 1. Saraçoğlu Hükümeti 9 Temmuz 1942’de kurulmuştur. (Demiral, 1973)

1. Saraçoğlu Hükümeti savaşın da etkisiyle bir dizi önlem aldı, bunlardan biri de ne şekilde olursa olsun savaş zenginlerinin servetlerinden önemli ölçüde devlet payı yani vergi alma amacını güden Varlık Vergisi Kanunu idi. (Weisband, 1974)

Varlık Vergisi Kanunu, 11 Kasım 1942 tarihinde memleketin iktisadi vaziyeti ve alınacak tedbirler hakkındaki 4305 sayılı kanun olarak kabul edilmiştir. (T.B.M.M Zabıt Ceridesi)

2. Saraçoğlu Hükümeti (15 Mart 1943-5 Ağustos 1946)

2. Saraçoğlu Hükümeti döneminde amacına ulaşılamadığı düşüncesiyle Varlık Vergisi teknik açıdan yürürlükten kaldırılmıştır. (Weisband, 1974)

2. Saraçoğlu Hükümeti döneminin en önemli olaylarından biri ise, Cumhuriyet tarihinin kırılma anlarından biri olarak kabul edilen çok partili hayatın başlangıcına yol açan ve Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu veya Toprak Kanunu olarak anılan yasanın büyük tartışmaların eşliğinde 11 Haziran 1945 günü mecliste kabul edilmesidir. (Bila, Sosyal Demokrat Süreç İçinde CHP İçinde CHP ve Sonrası, 1987)

Saraçoğlu zamanında çıkarılan kanunların en önemlilerinden birisi de bütünlük taşıyan yeni seçim düzenlemeleridir. CHP’nin 2. Olağanüstü Kurultayı’nda ele alınan bu yeni düzenlemeye göre ”Ameli İcapların” önemini kaybettiği gerekçesiyle programında yer alan ”yurdumuzun genel şartlarına göre, vatandaşın yakından tanıdığı ve güvendiği kimselere oy vermesini temin eden iki dereceli seçimi ameli icaplara uygun bulur” fıkrası, ”Milletvekili seçimlerinde tek dereceli seçim taraflısıyız” şeklinde değiştirildi. (Bila, Sosyal Demokrat Süreç İçinde CHP İçinde CHP ve Sonrası, 1987)

2. Saraçoğlu Hükümeti döneminin en önemli olaylarından biri de mecliste bir muhalefetin ortaya çıkışıdır. Savaş yılları boyunca tek parti yönetimine karşı giderek artan hoşnutsuzluk sonunda Demokrat Parti çatısı altında vücut bulmuştur. Toprak Kanunu ise bu muhalefetin doğuşundaki önemli nedenlerden biriydi. (Burçak, 1979)

Saraçoğlu döneminde Türkiye’de çok partili hayata geçiş tekrar denenmiştir ve bu süreçten geriye dönüş olmamıştır.

Şükrü Saraçoğlu döneminde, 2. Dünya Savaşı olanca hızıyla sürerken Türkiye’nin ve hükümetin temel amacı tarafsızlık politikası izleyerek ülkeyi savaşın dışında bırakmak ve böylece savaşın yıkıcı etkilerini yaşamamak olmuştur ve Saraçoğlu Hükümeti’nin bu konudaki başarısı yadsınamaz ölçüde değerli olmuştur. (Armaoğlu, 1986)

Saraçoğlu döneminde etkin olan tarafsızlık politikası başarıyla yürütülmüştür fakat savaşa dahil olmanın kaçınılmaz olması olasılığına karşı Saraçoğlu bir beyanatında Türk milletinin Savaş konusundaki düşüncesini şu sözlerle açıklamıştır: Türk milletinin tek bir arzusu vardır, barış içinde kalmak. Türk toprağı taarruza uğrarsa millet tek bir insan gibi ayaklanacaktır. (Cumhuriyet, 1942)

2. Dünya Savaşı’nın bitimine doğru Türkiye Birleşmiş Milletler Beyannamesi’ne katılarak Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etmiştir. Savaşın bitiminden sonra da Türkiye’nin tutumu geleneksel denge politikasına bağlı kalmak olmuştur.

Saraçoğlu, 1946 seçimlerinin hemen sonrasında istifa ederek Başbakanlık görevinden ayrılmıştır ve yerini İstanbul milletvekili Recep Peker’e bırakmıştır. Saraçoğlu istifasının ardından CHP Genel Başkanvekili olmuştur. (Bila, Sosyal Demokrat Süreç İçinde CHP İçinde CHP ve Sonrası, 1987)

Ali Fuat Cebesoy’un vefatıyla boşalan TBMM Başkanlığı görevini ise 1 Kasım 1948’de meclisin açılışında oy çokluğuyla seçilen Saraçoğlu üstlenmiştir. (T.B.M.M Zabıt Ceridesi)

Saraçoğlu bu göreve bir kez daha seçilerek 14 Mayıs 1950 seçimlerinin sonuna kadar görevi sürdürmüştür. (Cumhuriyet, 1949)

Şükrü Saraçoğlu Mayıs 1950 seçimleriyle birlikte CHP’nin yenilgisi sonucunda meclis dışında kalmış ve bu şekilde siyasi yaşama veda etmiştir. Ağırlaşan sağlık sorunları sonucunda 27 Aralık 1953’te İstanbul’da 66 yaşında vefat etmiştir. (Vatan, 1953)

Saraçoğlu çeyrek asrı aşkın süre boyunca kamu hizmetinde yer almış, 2.Dünya Savaşı’nın en tehlikeli anlarında ülkeyi savaşın dışında tutmayı başarmış, deneyimli bir diplomat ve devlet adamı kimliğiyle tanınmış ve denge politikasını başarıyla uygulamıştır.

Kaynakça

1. Ali Çankaya Mücellidoğlu, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 1968, Mars yayınları

2. T.C. Devlet Yıllığı (1945)

3. Akşam Gazetesi Arşivi

4. Cumhuriyet Gazetesi Arşivi

5. Türk Sesi Dergisi (1923)

6. İzmir İl Yıllığı (1967), 1969

7. A. Gündüz Ökçün, Türkiye’de İktisat Kongresi (İzmir 1923), 1968, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları

8. Cafer Demiral, Türkiye’nin 42 Hükümeti (25 Nisan 1920-15 Nisan 1973), 1973, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayınları

9. A. Gündüz Ökçün-A.R. Ökçün, Türk Antlaşmaları Rehberi (1920-1973), 1974, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları

10. Utkan Kocatürk, Türk Devrimi ve Kronolojisi (1918-1938), 1973, İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları

11. İbrahim Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, 1946

12. Ali Çankaya (Mücellidoğlu), Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 1954, Örnek Matbaası

13. Ayın Tarihi (Eylül 1939)

14. Ahmet Ş. Esmer – Oral Sander, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1965), 1969, Dışişleri Bakanlığı Matbaası

15. Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), 1968,

16. F. Cemal Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, 1968

17. Edward Weisband, 2.Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası, 1974

18. Hikmet Bila, Sosyal Demokrat Süreç İçinde CHP İçinde CHP ve Sonrası, 1987, Milliyet Yayınları

19. Rıfkı Salim Burçak, Türkiye’de Demokrasiye Geçiş (1945-1950), 1979, Olgaç Yayınevi

20. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), 1986

21. Bünyamin Saraç, Saraçoğlu Şükrü Bey’in Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri, Yüksek Lisans Tezi, 1990, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü