Yanılgılar ve Eleştirel Düşünme (III) Görsel Yanılgılar

Görselliğin sunduğu argümanları genellikle kolayca kavrayabiliyor olsak da konu görsel yanılgılara geldiğinde görselliğin sunduğu ifade biçiminin içeriğinden ziyade yanılgının şaşırtmacasına odaklanıyoruz.

Dünyamızı duyumsama biçimlerimizden biri olan görmek, dış dünyayı zihnimizde olduğu gibi temsil edebileceğimiz varsayımına karşı, görsel yanılgılar algılarımızın güvenirliğini şaşırtıcı derecede şüpheli kılmıştır. Ne var ki bu şüphe günlük hayatta görselliğin güvenirliğini genellikle ortadan kaldırmaz. Görsel algılarımız bu gerçekliğin farkında olduğumuz halde, gerçekte ifade edilmeyen öteki ve çelişkili bir algı biçimselliği bize sunar. Neticede, bu yazıda kısmen örnekleyeceğimiz görselliğin gücü, algısal dünyaya dair çelişkilerimizi ortaya koymada ve onu çözümlemede bize yardımcı olacaktır. Çünkü bu yanılgıların gücü, zihnimizle duyularımız arasındaki önemli bir farkı ortaya koyar. Görsel yanılgıları incelemek eğlenceli olduğu kadar öğreticidir de. Farkındalık seviyemizin algı seviyemizden daha faklı olabileceğine işaret eder ve bu durum koşullanma, kurgusallık, yönelim, çokanlamlılık gibi şaşırtmacaları sorgulamamızı gerektirir.

Çokanlamlılık

Pek çok benzer örneği olan bu resimde, ilk görsel deneyimlemede yaşlı veya genç bir erkek (ancak sadece biri) ve farklı bir deneyimlemede yaşlı veya genç bir erkek (ve yine sadece birini) görürüz. Algının farklı anlarında resmin yorumlaması aynı resmin iki farklı şekilde yorumlanarak, iki farklı niteliğe sahip kişiyi görmemizle sonuçlanması bizi bu yanılgıya götürür. Bu çalışma Amerikalı sinirbilimci Jack Botwinick tarafından “Kocam ya da Kayın Pederim” adıyla sunulmuştur.

İp Atlayan Direk

Bu görselliğin argümanı farklı bir yanılgıya dayanıyor. Eğer sesi duyan kesimdeyseniz, aşağıdaki argümanı rahatlıkla takip edebilirsiniz.

Ağır nesneler düştüklerinde sarsıntı ve gürültü gibi fiziksel etkiler yaratırlar.

Yüksek gerilim hattı yapıları ağır nesnelerdir.

Yüksek gerilim hattı yapıları ağır nesneler ise yere çarptıklarında veya ip atladıklarında (!) sarsıntı yaratırlar.

O halde, ağır bir nesne olan resimdeki yüksek gerilim hattı yarattıkları sarsıntıyla birlikte işitsel iz bırakırlar (yani ses çıkarırlar).

Paralellik

Siyah ve beyaz karşıtlığının farklı aralıklarla dizilimi aynı hizada olmalarına rağmen onları ayıran çizgilerin paralel olmayışıyla görsel bir yanılgı sunuyor. Görsel olarak taradığımızda bu paralel olmayan çizgiler arasından sadece iki tanesini ele alıp kalanlarını resimden çıkardığımızda açıkça paralel olduğunu gösteriyor. Evet, görsel algımız belki de Aristo’nun “bütün, parçalarının toplamından fazlasıdır” sözünü doğruluyor.

Kafe Duvarı İllüzyonu olarak adlandırılan bu yanılgı psikolog Richard Gregory tarafından Bristol şehrinde çalıştığı hastaneye yakın bir kafenin duvarından gözlemlenerek ortaya çıkarılmış. Farklı bir çeşitlemesi aşağıdaki gibidir.

Odaklanma

Bütün resmi taradığımızda beyaz noktalar vardır ancak odaklanamadığımız diğer parçalar bütünselliğin öyle olmadığını bilmemize rağmen bize algısal olarak siyah noktaların varlığını gösterir.

Kıyaslama

Hermann Ebbinghaus’ın İllüzyonunda çevresinde büyük olan nesnelerle (ki ayırt etmek için büyüklükleri karşılaştırılacak nesneler farklı renklere boyanmıştır) çevrelerinde konumlandırılmış soldaki resimdeki büyük, sağdaki resimdeki küçük dairelerden yalıtık bir şekilde algılandığında alanlarının ve çevrelerinin bir birilerinin aynı olduğunu görebiliriz. Yanılgıyı oluşturan şey, tezatlığı yaratan çevreye dizilmiş dairelerle olan oransallıktır: Büyük dairelerle çevrelenmiş merkez daire küçüktür. Küçük dairelerle çevrelenen merkez dair büyüktür. O halde Büyük dairelerle çevrelenmiş merkez daire, Küçük dairelerle çevrelenen merkez daireden daha küçüktür. Yanılgının eksik öncülü böyle bir genelliğin olamayacağı geçişkenliği varsayan varsayım dairelerinin gerçek alanlarıyla ilgili bir öncüle dayanmadan argümanı geçerliymiş gibi sunması. Oransallık geçişkenliği ancak benzer bağlamlara uygulanabileceği için aslında eş olan dairelerin alanları büyüklüğü küçüklüğü arasında doğru olmayan bir görsel yargı kuruluyor.

Ortadaki turuncu dairelerden soldaki küçük, sağdaki büyük gibi görünse de bu sadece bir göz yanılması. İki turuncu dairenin boyutları aynı.

Çiçek Dürbünü

Bu resmin renk algımızın aslında ayrık bir görsel kategori olan boyut algısıyla nasıl kesiştiğini görebiliriz. Resim sabittir, fakat resme yaklaşarak veya uzaklaşarak farklı renk alanlarının boyutlarının değiştiği yanılgısını görebilirsiniz. Bu yanılgı Aerol E. Cutabag tarafından yaratılmıştır.

Görsel yanılgıların kapsamlı bir sınıflandırmasına ve açıklamalarına bakmak için bu yazıya da kaynak olan adresi ziyaret edebilirisiniz:

https://www.illusionsindex.org/illusions

Bunları da sevebilirsiniz