Satıcı, Bir Ayrılık ve Eli’ye Dair

Asgar Ferhadi’nin ¹ , Türkiye’de Şubat 2017’de gösterilen Satıcı adlı son filmi Ocak 2017’de ABD Akademi Ödüllerinin en iyi yabancı dil dalında Oscar’a aday gösterildi. Ancak aynı gün Ferhadi, ABD Cumhurbaşkanı Trump’ın aralarında İran’ın da bulunduğu 7 ülke ² vatandaşına koyduğu vize yasağını kınayarak, ödülünü almak için Amerika’ya gitmeyi reddetti ³ , ⁴ . Oysa Ferhadi, İran’a ait olmakla birlikte dünyada herkese hitap eden filmler yapan önemli bir senaryo yazarı ve film yapımcısıdır. Şöyle ki Eli’ye Dair (2009) ⁵ pek çok ödül almış, Bir Ayrılık (2011) ⁶ 2012 ve Satıcı (2016) ⁷ 2017 yılında, başka pek çok ödülün yanında Oskar’da kazanmıştır.

Ferhadi filmleri İran’a has olmakla birlikte; ortak olarak evlilik ve aile ortamından dünyaya açılan bir penceredir. Hepimizin; ilişkilerimizdeki düğümleri çözmek için nasıl yalan ile gerçek, yanlış ile doğru arasında seçim yaptığımızı gözler önüne serer. Aile ve toplum karşılıklı etkileşim içindedir. Toplumsal ve siyasal baskı sonucu kimi aile fertlerinin yanlış ve yalanla doğruyu aramasına karşın, kiminin de gerçeğe sadakat, nesnellik ve doğruluk ilkesince davranışlarına yön vermesi birbiriyle çarpışır. Sonunda ise hep gerçek ortaya çıkar.

Her üç filmin konusu genç yaşlardaki orta sınıf ailelerinin başlarından geçen olaylardır. Günlük hayatta alt tabaka (işçi-esnaf) insanlarla temas içindedirler. Kahramanlar ya evli, ya dul, ya da boşanmak üzeredirler. Çocukları vardır veya olmasını arzu ederler. Hemen hepsi görgülü, eğitimli ve iş-güç sahibidir. Apartmanlarda otururlar; evlerini döşeyişleri, yaşam tarzları hep aynı sınıfın değer yargılarını yansıtır. Bu halleriyle dünyadaki tüm orta sınıf vatandaşların temsilcisi gibidirler. Kadınlar, dini-siyasal otoritenin gerektirdiği tek tip, üniforma tarzı koyu renk giysilerle dolaşırken; erkeklerin giyim seçenekleri daha çeşitli ve renklidir. Kadınlar ciddi, ağırbaşlı ve kahkahalarını gizlerken; erkekler nargile içer, güler, çiftetelli ve voleybol oynar. Böylelikle İran’a has özelikleri olmakla beraber iki cins arasındaki ilişkilerin erkek üstünlüğüne dayanmasıyla toplumsal cinsiyet ayırımcılığının ipuçları da verilir –ki bu da evrenseldir. Konuşmalar arasında Türkçe ve Farsça ortak kelimeler duyulduğu gibi Satıcı filminde gösterilen ekmek fırınının sahiplerinin Farsçadan ayrı olarak aralarında Türkçe konuştuğu duyulur.

Asgar Ferhadi

Film müziklerine gelince Eli’ye Dair ’in ağıtsal şarkıyı Alman çelist Andrea Bauer ⁸ , Bir Ayrılık ve Satıcı film müziklerini İranlı Sattar Oraki bestelemiştir. Her ne kadar dram türüne girse de aslında bu filmlerin hepsi birer gerilim ve aksiyon filmidir: Çatışma, manevi şiddet, işsizlik, aşağıla(n)ma, zorlama, yasaklama, terk etme, itiş-kakış, hastalık ve Eli’ye Dair filminde olduğu gibi kadın dayağı ve ölüm vardır. Olaylar durmaksızın birbirini kovalar ve seyirciyi sürükler. Oyun kahramanları açısından, bu filmlerde bazı aynı oyuncular karşımıza çıkar. Örneğin Eli’ye Dair ’de, Ahmet’le tanıştığı gün kayıplara karışan Eli rolündeki Taraneh Aldoosti, Satıcı’ da da tecavüz mağduru Rana olarak görürüz. ⁹ Shahab Hoseini ise Ferhadi’nin her üç filminin vazgeçilmez baş erkek oyuncusudur. Satıcı filminde “erkeklik gururu kırılan koca” Emet ile film içindeki temsilde başarısız “baba” Willy’i ¹⁰ ; Eli’ye Dair ’ de Alman eşinden ayrıldıktan sonra kendisine bir eş arayan ve bulduğu an onu kaybeden “koca adayı” Ahmet ’i, Bir Ayrılık ’ta ise borç batağına saplanmış, “işsiz koca” Hoccat ’ı canlandırır. Şüphesiz Taraneh Aldoosti ve Shahab Hosseini Satıcı filminde, oyun çifti olarak ustalıkta zirveye ulaşırlar.

Ancak filmleri bir sıralamaya sokmak seyirciyi zorlar. Her öykü birbirinden güzel, bir birinden anlamlı ve her filmin oyuncuları bir ötekinden başarılıdır. Yönetmen Asgar Ferhadi ise farklı senaryoları yönetmekte ne denli üstün olduğunu defalarca kanıtlar. Örneğin Bir Ayrılık filminin baş kadın kahramanı rolünde Leila Hatami; vize aldıkları halde yurt dışına gitmeyi reddedip Alzheimer’li babasını bırakmayan kocasına boşanma davası açan eş rolünde başarılıdır. O yüzden terkedilen koca Nadir rolünü oynayan Peyman Moadi ise yine çok başarılı bir oyunculuk sergiler. Filmlerde oynayan küçüklü-büyüklü çocukların icraatları aynı ustalıktadır. Filmdeki çiftin kızını canlandıran Termeh esasen Asgar Ferhadi’nin kızı Sarina’dır.

Bir Ayrılık (Asgar Ferhadi)

Bir Ayrılık filminin konusuna geri dönecek olursak, bir yandan mahkeme koridorunda beklerken, bir yandan da sınava çalışan Termeh; anneannesine, Sasani toplum yapısının esasen iki kasttan oluştuğunu söyler. Burada Ferhadi, şu andaki İran toplum yapısını anlatmak ister. Filmdeki aile orta tabakadandır ama Alzheimer’li babaya bakan alt tabakadan, kara çarşaflı dindar bir kadındır. Rahatsız babanın temizliği yapmak için nasıl davranması gerektiği konusunda dini telefon hattından ferman alır. Bu yine Ferhadi’nin İran toplum yapısına verdiği bir örnektir. Çünkü Sasani toplumu tarih biliminde Arap işgali öncesi ve sonrası; Zerdüştlükten İslamiyet’e geçiş öncesi ve sonrası olarak ikiye ayrılarak incelenir. ¹¹ Örneğin 2014’te Parisa Rastani’nin sosyal medya’da yer alan bir yorumunda kendisi Bir Ayrılık filmi hakkında şunları yazar: “Bu film İran Toplum düzeni hakkındadır. Özellikle 1979 yılından itibaren kahkaha, müzik, dans ve fikir özgürlüğünün men edildiği dönem söz konusudur. İnsanlar yukarıdan gelen bir baskıyla birbirlerinden; anne kızından, karısı kocasından koparılmıştır. Filmde de gösterildiği gibi toplumsal tabakalar birbirinden ayrıştırılmıştır. Ben İran’da doğdum ve bir süre orada yaşadım. Umarım bu film, İran’ı tanımayanlar tarafından, İranlıların neler çektiğini daha iyi onlara anlatacaktır. Dahası, bu filmi seyrederken hissedilenler, şu kısacık yorumla anlatılamayacak, daracık bir kutuya sığmayacak kadar derindir. Bay Ferhadi’yi bu nefes kesici filmi yaptığı için müteşekkirim. Önünde şapkamı çıkarıyorum Ferhadi Ağa .” ¹² Satıcı filminin konusu ise, akşamları Satıcının Ölümü adlı temsilde Willy ve karısı Linda’yı oynayan Emet ve Rana’nın evlilik temellerini sarsan olayla ilgilidir. Bu olayın habercisi yeniden dönüşüm için yandaki binanın yıkımı (aile) ve derin kazılan temelin, bitişik binayı içindeki ahalisiyle (İran Toplumu) yer değiştirmeye mecbur etmesidir. Satıcının Ölümü’ de, metalaşan Amerikan kültürü ve temeli sarsılan İran ailesi aynı makus talihe sahiptir.

Elly’e Dair (Asgar Ferhadi)

Elly’e Dair filmi; üç yıldır ayrılmak istediği nişanlısından kurtulamayan bir anaokulu öğretmeninin, bir hafta sonu tatilinde arkadaşlarından habersiz kaybolmasını konu eder. Denize sürüklenen bir çocuğu kurtarmak için, yüzmesini engelleyecek elbiseleriyle suya girip boğulması, erkek baskısından kurtulmanın tek çözümün intihar yani ölüm olduğunu anlatır. Kurtarmak istediği çocuğun erkek olması da manidardır. İyi seyirler.