Amerikan Uzay ve Havacılık Dairesi’nin, «son 130 yılın en sıcağı olacak” dediği yaz mevsiminin tam ortasındayız. Geçtiğimiz günlerde birçok üniversite, meslek hayatına atılmak için sabırsızlanan öğrencilerine mezuniyet törenleri yaptı. Artık çoğu tarihçi olan akademisyenler için belge ve bilgi toplamanın tam zamanı ve bu amaçla gidilecek en önemli mekân ulusal arşivlerdir.
Bu arşivlerin ki aralarında Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı olanlar da vardır, isim ve adresleri ile sahip oldukları kataloglar, önümüzdeki aylarda ikinci baskısı piyasaya çıkacak olan şu çalışmamızdan görülebilir: Engin Berber (Der.), Türk Dış Politikası Çalışmaları Cumhuriyet Dönemi İçin Ulusal Rehber, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Haziran 2007.
Arşivin ulusalı olur mu?
Olur, ama nasıl olduğunu açıklamazdan önce, arşivi tanımlamak gerekir. Bir genel başvuru kitabı olan İnönü Ansiklopedisi arşiv için şunları yazıyor:
1. Belli bir yönetim dairesine ait işlemi bitmiş evrakın düzenli bir şekilde bir araya toplanması 2. Bu yazılı [artık aynı zamanda görsel ve işitsel] belgelerin saklandığı yer… Genel olarak arşiv, herhangi bir kişisel çalışma eseri olmaksızın yazılı belgelerin ait bulundukları dairelerde yapılan işlemlerden organik bir şekilde vücuda gelmekle kitaplık ve müzelerden ayrılır (III/23, 403).
Bir arşivin ulusal olabilmesi, birbirinden ayrılması mümkün olmayan iki koşulun varlığına bağlıdır. Bu koşullardan ilki, arşivin mülkiyetine devletin sahip olması; ikincisi, o devletin arşivini halkına açmasıdır. Ülkemizde mülkiyeti devlete ait olan arşivler, cumhuriyet döneminde halka açılmış yani ulusal arşive dönüştürülmüştür.
Keşke olmasaydı dedirten bir istisna
Prof. Dr. Nejat Göyünç yıllar önce, «Dışişleri Bakanlığı Arşivi’ne kim giriyor? Giremediğiniz arşiv sizin değildir” demişti. Hocamız hakkın rahmetine kavuşalı çok oldu ama söz konusu arşiv hala ulusallaşmadı/ulusallaştırılamadı.
Bu nedenle Dışişleri Bakanlığı bir an önce, Amerikalı araştırmacılara açmakta sakınca görmediği arşivini kendi halkına da açmalıdır.
Çünkü Türk insanı, Prof. Dr. M. Akif Erdoğdu’nun «ikiyüzlü tavır” olarak tanımladığı bu davranışı hiç hak etmiyor.
Çünkü bu arşivi açmak, açmamayı meşrulaştırmak için yıllardır bahane üretmekten daha kolaydır.
Son olarak bu durum, Avrupa Birliği’ne katılmak isteyen Türkiye’ye hiç yakışmıyor, üstelik zarar veriyor.
Nasıl mı? Ermeni soykırımı iddiaları karşısında, her defasında araştırmacılara «arşivlerimiz açık” diyen bir bakanlık, kendi arşivinin kapalı olduğunu nasıl açıklayabilir? Yurt dışında birilerinin, «Dışişleri Bakanlığı Arşivi Türkiye’ye değil de, başka bir devlete mi ait” diye soruyor olması sıkıntı vericidir.
Soğuk Savaş dönemine özgü bazı kaygıları terk etme zamanı çoktan geldi ve geçti. Umarız bu çağrı aklıselim sahibi ilgililerin kulağına ulaşır/ulaşabilir.
Arşivler(imiz) neden önemlidir?
Birçok neden sayılabilir. Ancak ben bunlardan ikisi üzerinde durmak istiyorum.
1. Geniş bir coğrafyayı yüzlerce yıl yönetmiş olan Osmanlı Devleti’nden kaynaklanan zengin belge ve bilgi yığınına sahip arşivlerimiz, sadece halkımızın değil aynı zamanda Balkanlar, Akdeniz, Kafkasya, Kuzey Afrika ve Orta Doğu’da, kendi devletlerini kurmuş çeşitli halkların ulusal ve de ortak tarihimizin yazılması ve öğrenilmesine aracılık etmektedir. Böylece arşivlerimiz bize, geçmişi ayrıntılarıyla öğrenmek ve yanlışlardan arındırmak fırsatı sunmaktadır.
2. Arşiv belgeleri hem iç, hem de uluslararası hukukun muteber saydığı kanıtlardandır. Böylece arşivlerimiz, halkımızın ve bir dönem Osmanlı egemenliği altında yaşamış diğer halkların haklarını ispat ve koruyabildiği gibi, anlaşmazlıkların çözümü ve dolayısıyla barışın inşasına katkıda bulunmaktadır.
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nü yakından tanıyalım
Başbakanlığa bağlı ana hizmet biriminden biri olan Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 18 Haziran 1984 tarih ve 203 sayılı «Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ile kurulmuştur.
Devlet Arşiv Sitesi, İvedik Caddesi, No: 59, 06180, Yenimahalle/Ankara adresindedir. Bünyesinde üç daire başkanlığı bulunmaktadır:
1. Osmanlı Arşivi (Ticarethane Sokak, No: 12, 34410, Sultanahmet/İstanbul)
2. Cumhuriyet Arşivi (Genel müdürlükle aynı adreste)
3. Dokümantasyon Merkezi (Genel müdürlükle aynı adreste)
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nün kuruluş amacı, Türk devleti ve ulusunun yaşamını ilgilendiren tarihi, hukuki, idari ve ekonomik türden belgeleri toplamak, değerlendirmek ve düzenlemek; en iyi biçimde saklanması, korunması ve araştırmacılara sunulmasını sağlamak; ulusal arşiv politikasının esaslarını belirlemek ve bu esasların uygulanmasını takip ve denetlemektir.
Ne yazık ki, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nün yaptığı tüm faaliyetleri ele alacak yerimiz yok. Biz bu yazımızda özellikle, yayın faaliyetleri üzerinde durmak istiyoruz. Ayrıntılı bilgi almak isteyenlere önerimiz, Dr. İbrahim Karaer, Rahim Erişti ve Ahmet Ceylan’ın hazırladığı, Dünden Bugüne Başbakanlık (Ankara: T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın Nu: 17, 2004) başlıklı kitaba veya www.devletarsivleri.gov.tr adresine bakmalarıdır.
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nün yayımladığı kitaplar, kaynak dili (yani Osmanlıca) okumayı bilmeyen yurttaşlarımıza, geçmişi doğrudan öğrenme fırsatı sunmaktadır. Daha önemlisi bu kitaplar, Türkiye’nin savunduğu tezleri belgelerle desteklemek suretiyle sağlamlaştırmakta ve kamuoyunun (iç ve dış) aydınlatılmasına katkıda bulunmaktadır.
Ermeni soykırımı iddiaları nedeniyle son zamanlarda Ermenilerle ilgili belgesel kitapların yayımına ağırlık veren genel müdürlük, binasında bunların satışını da yapmaktadır.
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nce yayımlanan ve sayıları 150’ye yaklaşan yayımlardan bir kısmını dikkatlerinize sunarken, bu hizmet biriminin verimli ve üretken olmasına katkıda bulunan tüm çalışanlarını da yürekten kutluyoruz.
— Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, 2 Cilt, Ankara, 1994.
— Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ankara, 1995.
— Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara, 2001.
— Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), Ankara, 2001.
— Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1918) I, Ankara, 2002.
— Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kosova Vilayeti, İstanbul, 2007.
— Osmanlı Arşiv Belgelerinde Arnavutluk, İstanbul, 2008.
— Osmanlı Arşiv Belgelerinde Yemen, İstanbul, 2008.
— Osmanlı Belgelerinde Batı Trakya, İstanbul, 2009.
— Osmanlı Belgelerinde Bosna Hersek, İstanbul, 2009.
— Osmanlı Belgelerinde Filistin, İstanbul, 2009.
—Basında Körfez Savaşı Sonrası Gelişmeler -Bibliyografik Tarama- (Makale, Yorum ve Haberler), Ankara, 1990-1991.
—Türkiye-Avrupa Topluluğu Bibliyografyası 1957-1990 (Turkey-European Community Bibliography (1957-1990), Ankara 1990.
—Türkiye-Avrupa Topluluğu Bibliyografyası II 1990-1992 (Turkey-European Community Bibliography II, Ankara, 1992.
—İç ve Dış Basında Karabağ Olayları I -Bibliyografya- (Makale, Yorum ve Haberler), 1 Ocak-30 Nisan 1992, Ankara, 1992.
—İç ve Dış Basında Karabağ Olayları II -Bibliyografya- (Makale, Yorum ve Haberler), 1 Mayıs-30 Haziran 1992, Ankara, 1992.
—Bosna-Hersek Bibliyografyası (Bosnia-Herzegovina Bibliography), Ankara, 1993.
—Bosna-Hersek Bibliyografyası (A Bibliography of Bosnia-Herzegovina), 2 Cilt, Ankara 1995.
—Ege Sorunu Bibliyografyası (A Bibliography of the Aegean Question), Ankara, 1997.
—Kıbrıs Türkleri Bibliyografyası (A Bibliography of Turkish Cypriots), 2 Cilt, Ankara, 2000.
—Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri Bibliyografyası (A Bibliography of Relations between Turkey – European Union), Ankara, 2001.