Mehmet Ömer Vehbi Bey , 18 Mayıs 1882 yılında Balıkesir’in Okçu Köyü’nde doğmuştur. (Bolak, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi , 2003) 1893 yılında Balıkesir’deki Mekteb-i Kebir-i İptidaiye’den mezun olduktan sonra Balıkesir İdadisine girmiştir. Bu okulda beş yıl okumasının ardından 15 Eylül 1899 tarihinde diploma ile mezun olmuştur. Daha sonra girmiş olduğu Bursa İdâdisi (Dârütta′lîm-i Harîr)’nden de 1 Kasım 1903 tarihinde mezun olmuştur. (Başar, 2004)

Vehbi Bey, Temmuz 1906 da Mekteb-i Mülkiyye’den mezun oldu. Bir süre Balıkesir ilköğretim müfettişliğinde görevlendirildi. Gönen, Burhaniye, Karacabey, Balya kazaları kaymakam vekilliklerinde bulundu. II. Meşrutiyetin ilanından sonra üçüncü sınıf kaymakamlığa terfi ettirilerek Eylül 1908’de Dersim sancağına bağlı Nâzımiye kazası kaymakamlığına tayin edildi. Burada üç ay kaldıktan sonra Türk beyleriyle Ermeniler arasında çıkan anlaşmazlığı yatıştırmak üzere Pertek’e nakledildi. Pertek kaymakamı iken 18 Nisan 1912’de yapılan seçimlerde Karesi sancağı mebusluğuna seçilerek Osmanlı Meclis-i Meb’usanı’na girdi. Balkan Savaşı dolayısıyla meclisin feshi üzerine (4 Temmuz 1912) Balıkesir’e döndü ve burada Balkan Savaşı için kurulmuş olan Müdâfaa-i Milliyye Cemiyeti’nde çalıştı. Savaşın sona ermesi üzerine tekrar kaymakamlığa döndü ve Nisan 1913’te Eskişehir kaymakamı oldu. Bu görevde iken Osmanlı Meclis-i Mebusânı’na ikinci defa Karesi mebusu seçildi (Mayıs 1914). Nisan 1918’de mebusluktan ayrılarak Afyonkarahisar müstakil sancağı mutasarrıflığına tayin edildi. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) . Mütareke sonrasında Aralık 1918’de Çatalca müstakil mutasarrıflığına nakledildi. Yunan askerî işgali altında bulunan Çatalca’da Bâbıâli’den hiçbir talimat almaksızın Yunan yanlısı memurları memleket işlerinden uzaklaştırmayı başardı. Şubat 1919’da Damad Ferid Paşa hükümeti tarafından Çatalca mutasarrıflığından azledilince tekrar Balıkesir’e döndü. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015)

Yunanlıların İzmir’i işgallerinden bir gün sonra 16 Mayıs 1919 günü Balıkesir’de de kurulan Redd-i İlhak Cemiyeti’ne katıldı. Alınan karar üzerine İzmir Şimâlî Cepheleri Hey′eti Merkeziyyesi reisliğine seçildi. Bu görevi 30 Haziran 1920’de Balıkesir’in işgaline kadar sürdü. Aynı vazifede bulunurken 23 Nisan 1920’de açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Karesi mebusu olarak seçilmişse de cepheyi ve Kuvâ-yı Millîye reisliğini bırakamadığı için meclise ancak 30 Haziran’da katılabildi. Mareşal Fevzi Çakmak başkanlığındaki İcra Vekilleri Heyeti’nde 20 Kasım 1921’den 5 Kasım 1922’ye kadar (19 Kasım 1921’de Vekil [bakan] seçilmiştir.) Maarif vekilliği yaptı; ayrıca kısa sürelerle Dâhiliye vekilliğiyle Maliye vekilliğinde de bulundu. Eskişehir bozgunundan sonra Sakarya Harbi’nde cepheye gönderilen nasihat heyetini oluşturan on dört kişilik mebus heyetinde yer aldığı gibi Çerkez Ethem’e gönderilen nasihat heyetinde de bulunmuştur. 1923’te İzmir’de toplanan ilk Millî İktisat Şûrası’na Balıkesir çiftçilerini temsilen katıldı. Ağustos 1923’te yapılan seçimlerde Balıkesir mebusluğunu yine muhafaza etti. Bu dönemde meclisçe seçilen ve danıştay vazifesini gören heyetin reisliğini de yaptı. Dönem sonunda mebusluktan ayrıldı ve bir daha politikaya karışmadı. Hayatının son yıllarında Balıkesir Necatibey Öğretmen Okulu’nda din dersleri okuttu. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi BEy’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) 6 Nisan 1958 günü İstanbul’da vefat etti. (Bolak, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi , 2003)

Vehbi Bey’in Meclis-i Mebusan’daki Faaliyetleri

1.1912 Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda Vehbi Bey

18 Nisan 1912 Perşembe günü (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 18. 04. 1912) çalışmalarına başlayan Meclis-i Mebusan’a Vehbi Bey Karesi mebusu olarak girmiştir. (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 04.05 1912) İkinci dönem Meclis-i Mebusân çalışmalarında Tensikatın Suret-i İcrasına Dair Kanunun Dokuzuncu Maddesinin Fıkarat-ı Ahiresinin Ta′dili Hakkında Kanun Lâyihası (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 25. 05. 1912) münasebetiyle bir kez söz almıştır. Meclis-i Mebusan 18 Nisan 1912’de açılmış ve mecliste yaşanan zıtlıklardan ve Balkan Harbi dolayısıyla dört ay açık kalabilmiştir. Vehbi Beyin bu süre içindeki Meclis-i Mebusan’daki faaliyetleri önümüzdeki yıllarda mecliste yapacağı işlere çok büyük katkıda bulunmuştur. Vehbi Bey, bu arada süregelen Balkan Harbleri dolayısıyla işgal edilen mahallerde oluşturulan Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne de katılarak işgallere cephe almış, Osmanlı vatandaşlarının yanında yer almıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

2. 1914–1918 Meclis-i Mebusânı’nda Vehbi Bey’in Faaliyetleri

14 Mayıs 1914 Perşembe (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 14. 05. 1914) günü açılan Meclis-i Mebusân, kapandığı 21 Aralık 1918 tarihine kadar toplam 310 oturum yapmıştır. Vehbi Bey, ikinci kez Karesi mebusu seçilmiştir. (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 14. 05. 1914) 28 Temmuz 1914’de patlak veren ve dünyayı topyekûn savaş sürecine sokan Avusturya–Sırbistan Savaşı’na tanık olmuştur. (Armaoğlu, 2005) Vehbi Bey de neredeyse savaşla yaşıt olacak bu mecliste tekrar mebusluk görevini yerine getirmeye çalışmıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) İdarî, adlî, ziraî konularda 53 kez söz almış ve bir defa da Tarik Bedelât-ı Nakdiyyesi Bakayasının Tesviyesi Hakkında Kanun Teklifi (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 31. 12. 1917) sunmuştur.

Vehbi Bey’in Meclis-i Mebusan’da Değindiği Konular

1. Seyr-i Sefain İdaresi’nin Teşkili ve Sıkıntıları

25 Şubat 1918’de Meclis-i Mebusân’da 1918 Senesi Seyr-i Sefain Müdüriyet-i Umûmiyesi Bütçesi görüşülürken Vehbi Bey, Seyr-i Sefain İdaresi’nin nasıl oluştuğunu ve idarede büyük sıkıntılar yaşandığını bildirmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) Ayrıca Balkan Harbi’nden çıkarılacak önemli derslerden birinin nakliye vasıtalarının millî müesseseler elinde bulunduğunu özellikle nakliye vasıtalarında müesseselere pek ziyade ihtiyaç olduğunu belirtmiştir… Herkesin bunu idrak ettiğini her ferdin de buna temas ettiğini ve bundan da müteessir olduğunu, hükümetin de bu konuyu dikkate aldığını millî müesseselere öncülük etmek üzere, Seyr-i Sefain İdaresi’nin yeniden düzenlenmesi gerektiğini ifade etmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015)

2. Vasıtaların İdare ve Düzenlenmesindeki Sıkıntılar

Vehbi Bey, vasıtaların iyi idare edilmediğinden şikayet etmiştir. Seyr-i Sefain’in özellikle son harpte (Ι. Dünya Harbi) en büyük vazifesinin Marmara havzasından ibaret olduğunu ve ondan başka yerlerde vazife görmediğini ifade etmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015)

3. Seferlerde Yaşanan Sıkıntılar

Meclisteki uzun konuşmasında halkın vasıtalardan yeterince istifade edemediğini, seferlerdeki düzensizlik ve usulsüzlükleri, aksaklıkları ifade etmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Nillet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Özellikle Bandırma, Mudanya, ve diğer iskelelere yolcu ve ticari eşyanın sevk ve naklindeki düzensizlikten; ücret belirlemedeki doğru şekilde düzenlenmiş bir tarife olmadığından, keyfe göre ücretlerin tayin edilmesinden de yakınmıştır (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 25. 02. 1918)

4. İaşe’deki Tohumluk Yolsuzluğu Meselesi

Meclis-i Mebusân’ın 10 Mart 1918 tarihindeki toplantısında “İaşe-i Umumiye Kararnamesi” ile ilgili görüşler ifade edilmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Özellikle de çiftçinin içinde bulunduğu durum ortaya koyulmuş çetin tartışmalar yaşanmıştır. Malumdur ki dünya büyük bir buhranın içine girmiştir, bu ister istemez tüm ülkeye ve bilhassa üreticiye yansımıştır. Devletin işleyişindeki sıkıntılar çiftçiye de yansımış tarlasını ekecek tohuma dahi muhtaç kalmıştır. Hükümetin çıkarmış olduğu kanunu uygulamada sıkıntılar görülmektedir. Ι. Dünya Harbi’nin halk’a olumsuz şekilde yansımış olduğu görülmektedir. Öyle ki üreticinin ekeceği tohumluğu dahi devletin görevlisine – belki de yöneticilerin haberi olmadan – teslim etmek zorunda kaldığı anlaşılmaktadır. Çiftçinin bu dönemde hemen her konuda şikâyeti katidir, engellenememiştir ve şikâyetlerin meclise yansıması da temsil görevi verilmiş mebuslara düşmüştür. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) Vehbi Bey’de vazifesinin bilinciyle hareket edip çiftçinin derdini Meclis-i Mebusan’a taşımıştır.

9. Zeytinyağı Meselesi

İnsanın en temel ihtiyacı hiç kuşkusuz yaradılıştan beri “gıda” olmuştur. Vehbi Bey’in seçim bölgesi de olması münasebetiyle Karesi’nin “zeytinyağı” ile meşhur olduğu Zabıt Cerideleri’nden anlaşılmaktadır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Kendi bölgesinde yaşanan zeytinyağı sıkıntısını Meclis-i Mebusan’da dile getirmiştir.

10. İaşe’nin Köylüleri Zorla Nakliyata Çıkarması Meselesi

Köylünün tohumluk meselesi, tarlasını ekme meselesi yokmuş gibi devletin gösterdiği alanlardaki hasatın yapılması için iş üstünde olan çiftçilerin vasıtalarla cebren alıkonulması meselesi de vuku bulmuştur. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) İaşe Genel Müdürlüğü’nün idaresinin sıkıntılarla dolu olduğu mebusların görüşleri ile meclis zabıtlarına eksiksiz yansımıştır. Çiftçi, elindeki tohumu dahi memura kaptırmış seneye ekecek mahsulü yok, üretim yapsa idarenin başka yerlerdeki hasadı için nakledilme derdi çok – ki sosyal dramlarında yaşandığı zabıtlarda geçiyor -, ürettiğini satabilme derdinin de olduğu açıkça görülmektedir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) Tüm bu sorunları Vehbi Bey Osmanlı Meclis-i Mebusan’da dile getirmekten çekinmemiş ve çiftçinin çektiği bu sıkıntılar Zabıt Ceridesinde yerini almıştır.

11. Posta Sevkiyatındaki Sıkıntılar

09 Şubat 1916 tarihinde gerçekleştirilen Meclis-i Mebusân toplantısında milletvekilleri postaların yavaş gittiğinden yakınmışlardır. (Muharrem, 2015) Posta işlerindeki aksaklıklar meclis tutanaklarına geçmiş ve bu konuda tartışmaların yaşandığı Vehbi Bey’in görüşlerinden de anlaşılmıştır. Ayrıca iki yılda herhangi bir neticeye varılamadığı da anlaşılmaktadır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015)

12. Jandarma’nın Hangi Nezârete Bağlanması Gerektiği Meselesi

Meclisteki Jandarma’nın hangi nezârete bağlanacağı meselesi çok yönlü bir şekilde tartışılmıştır. Vehbi Bey, özellikle bu kurumun Dâhiliye Nezâreti olmasını istemiştir. (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 02. 03. 1918) Çünkü Jandarma’nın dâhildeki asâyişi temin etmekle görevli olduğunu ve bu yüzden bu kurumun iç işlerinden sorumlu olan Dâhiliye Nezareti’nin idaresinde olmasının daha uygun olacağını belirtmiştir. Fakat Jandarma erlerinin düzen ve terbiyesini teftiş etmek için Harbiye Nezâreti’nin de Dâhiliye Nezâreti’ne yardımcı olması gerektiğini belirtmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

13. Dâhiliye Nezâreti Memurlarının Maaşlarının Düzenlenmesi

26 Şubat 1918 tarihinde Meclis-i Mebusan’da 1918 Senesi Dâhiliye Nezâreti Bütçesi görüşülmektedir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Bu toplantıda vekiller arasında memur maaşlarını düzenleme konusunda tartışmalar yaşanmıştır. Vehbi Bey, sadece nüfus memurlarının değil aynı zamanda taşra memurlarının maaşlarının da düzenlenmesini istemiştir. (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 05. 03. 1917) Bu toplantıda memur maaşlarındaki düzensizlik ve oransızlık meclis çatısı altında tartışılmıştır. Vehbi Bey, birkaç memur maaşından bahisle dengesizliği göstermeye çalışmıştır. Bu düzensizliğin giderilmesi için az maaş alan taşra memurlarının maaşlarının yükseltilmesini önermiştir ve zam yapılmasını teklif etmiştir. Memurlar arasında maaş dengesizliğinin kalkmasını talep etmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015)

14. Adliye Teşkilatı’nın Adaleti Temin Etme Meselesi

3 Mart 1918 tarihindeki Meclis-i Mebusan toplantısında 1918 Senesi Adliye Nezâreti Bütçesi görüşülürken vekiller arasında Adliye Teşkilatı’nın adaleti temin etmediği konusunda tartışmalar olmuştur. (Ceridesi M.-i. M., Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi, 03. 03. 1918) Teşkilatın adaleti temsil etmediğini düşünenlerden biri de Vehbi Bey’dir. Halkın adaletten istifadesini esas alan bir konuşma olduğu görülmektedir. İhtiyacın karşılanması, adaletin temin edilmesi hususu önem arz etmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

15. Üretimde Âlât ve Edevât, Çekirge, Çinko ve Av Barutu Sıkıntısı

Meclisin tabii olarak en önemli görevlerinden birisi de hiç şüphesiz üreticinin lehine kararlar almaktır. Çünkü ekonominin en önemli temel taşı “üretmek”tir. Üretim için kolaylaştırmak, imkânlar sunmak, desteklemek elzemdir. Meclis-i Mebusân’da işte bu konulardaki sıkıntılar açıklanma imkanı bulmuştur. Vehbi Bey, bu sıkıntıları âlât ve edevât yoksunluğu, çekirge istilası sıkıntısı, çekirgeyi yok edecek çinko eksikliği ve yabani hayvanların zararlarını önlemek için gerekli olan av barutu eksikliği şeklinde izah etmiş ve bunların halledilmesinin ehemmiyetine değinmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Beyin Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

16.Tohumluk Meselesi

Meclis görüşmelerinde memleketin en mühim konularından olan üretim ve üretimdeki sıkıntılar tartışılmıştır. Farklı fikriyat olsa da meclisin uzlaştığı nokta her zaman “üreticinin desteklenmesi gerekliliği” olmuştur. Vehbi Bey, tarımın yapıldığı bölgeden Karesi’den mebus seçildiği için çiftçinin, üreticinin sıkıntılarını bilmektedir ve bunu meclise de yansıtmıştır. Sıkıntıları anlatıp bırakmamış aksine çözüm yollarını da anlatmıştır. Fakat Ι. Dünya Harbi çoğu ülkede etkili olduğu gibi Devlet-i Aliyye-i Osmâniye’de de etkili olmuştur. Sömürgeci devletlerin ham madde ve pazar ihtiyacını karşılayacak bir saha gibi gördükleri Memâlik-i Osmaniye’de ekonomik açıdan sıkıntılar olduğu Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridelerinden anlaşılmaktadır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

Vehbi Bey, 12 Ocak 1920’de İstanbul’da açılacak olan Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı (Yalçın)’na katılmamıştır. Çünkü Kuva-yı Millîye ruhu için mücadele ediyor ve Balıkesir Kongreleri ile Müslüman Türk’ün haklı mücadelesini teşkilatlandırmaya çabalıyordu. Vehbi Bey, Nisan 1918’de mebusluktan ayrılarak Afyonkarahisar müstakil sancağı mutasarrıflığına tayin edilmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Mondros Mütarekesi üzerine Aralık 1bulunan Çatalca’da Bâbıâli’den hiçbir talimat almaksızın Yunanlılar’ı bütün memleket işlerinden uzaklaştırmayı başarmış Şubat 1919’da Damad Ferid Paşa hükümeti tarafından Çatalca mutasarrıflığından azledilince tekrar Balıkesir’e dönmüştür. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Son Osmanlı Mebusân Meclisine katılmamış; Mondros Mütarekesi’nin şartlarına boyun eğmemiş, memleketin bağımsızlığa susamış vatansever halkının Millî Mücadele için teşkilatlanmasına katkıda bulunmuştur. Redd-i İlhak Cemiyeti’nde yer almıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Beş kez düzenlenecek olan Balıkesir Kongrelerinde başat rol oynamıştır. Hatta kongrelerin üçünde başkanlık da yapacaktır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) Son Osmanlı Mebusân Meclisine katılmayan Vehbi Bey, ara verdiği mebusluk görevine 23 Nisan 1920’de açılacak Büyük Millet Meclisi’nde tekrar Karesi milletvekili olarak dönecek ve Maarif Vekilliği dahi yapacaktır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

Vehbi Bey’in Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Değindiği Hususlar

1. Müslüman Türk Halkına Yapılan Eziyetler Hakkında

Anadolu’nun batısında işgallere karşı mücadele veren Anadolu Halkı Yunan zulmüne karşı sessiz kalmamıştır. Gerek İtilâf Devletlerinin ve ardından Yunan işgallerinin Müslüman Türk halkını teessüre sürüklediğini söyleyebiliriz. Hatta Mecliste, Yunanlılar tarafından yapılan eziyetler ve bunun dünyaya duyurulamamasından dolayı kaygı ve endişe vardı. Mecliste bu konuda tartışmalar meydana gelmiş, bunun üzerine Vehbi Bey, Yunan İstilasına Maruz Kalan Mahallerde Yapılan Fecayiin Tahkik Edilmesine ve Resimlerinin Aldırılmasına Dair Beyânâtı’nı meclise sunmuştur. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet MEclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015) Bu konu dahilinde mecliste Müslüman halkın içinde bulunduğu müşkülât anlatılmış ve dünya kamuoyunun eziyetler konusunda aydınlatılması için gerekli sinema şeritlerine ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. Savaş meydanlarında bulunan Yunan yaralılarını Hilâl-i Ahmer getirip, hastanelerde tedavi ettirirken, Türkler’in yaralılarını Yunanlıların yaktığı duyulmuştur. (Gülmez, 1999)

Büyük Millet Meclisi de bu zulümlere çoğu toplantılarda değinmiştir. Yunan kötülükleri karşısında millî bir galeyân hissedilmiştir. Muhiddin Baha, Şeref, İhsan, Yahya Galip, Tunalı Hilmi, Vehbi Beyler ile Hoca Rasih ve Vehbi Efendiler konuşmalar yapmışlardır ve Yunanlılar’a nota verilmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Ayrıca Dâhiliye Vekili Fethi Bey de Meclis’te aynı konuda istatistiki bir açıklamada bulunmuştur. Türkiye’nin ekonomik hayatına darbe vurmak isteyen Yunanlılar, Ertuğrul Gazi’nin Söğüt’teki, Şeyh Edebali’nin Bilecik’teki türbelerini ve Kur′an-ı Kerim’leri parçalayarak, psikolojik zararlar da vermeye çalışmışlardır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Yunanların mezalimi hakkında Meclis’te tartışmalar sürmüş Vehbi Bey, Bakanlar Kurulu’ndan tekrar ricada bulunmuş mezalimin fotoğraflarını, sinemalarını aldırıp uygun zamanlarda millete gösterilmesini hatta tiyatrolardan da istifade edilmesini; ancak bunların tedarik edilmesiyle millete tesir edilebileceğini (Ceridesi T. Z., TBMM Zabıt Ceridesi, 13.01.1921) ifade etmiştir. Ayrıca Vehbi Bey, Yunanlılar tarafından harb mahallinde yapılan faciaların şimdiye kadar sinemasının alınıp alınmadığı ve sinema makinasının tedarik edilip edilmediği hakkında her defasında bilgi almayı istemiştir.

Vehbi Bey, dünya kamuoyunu Yunan mezalimi hakkında sürekli bilgilendirmenin gerekliliğini meclis çatısı altında dile getirmiştir. Çünkü Yunanlılar her nasılsa dünya kamuoyunu çeşitli sinema, fotoğraf, basın-yayın vasıtalarını kullanarak yanıltmaktaydı. Bunun eksikliğinin Büyük Millet Meclisi’nce hissedilmesi ve arayışlara girilmesi Millî Mücadele için elzemdir. Gerekli araçların tedarik edilmesi ile dünya kamuoyu, Müslüman Türk halkına reva görülen faciaları ayrıntılı şekilde fotoğraf, sinema ve kitaplar vasıtasıyla öğrenmeye başlamıştır. Yunanlılar da bu şekilde dünya kamuoyunu Türklere karşı yanıltmışlardı. Büyük Millet Meclisi’nin kamuoyu oluşturmak için çaba sarfettiği anlaşılmaktadır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

2. İstanbul Hükûmeti ile İrtibatın Kesilmesi ve Seyahat Meselesi

Vehbi Bey, vatan evladı için vatanın her karış toprağı açıktır, lakin kendi menfaatini düşünüp geçici olarak seyahat edenlerin incelenmesi gerektiğine inanmaktadır ve bu gibi habis insanlara Anadolu’nun kapılarının kapalı olmasını istemektedir. Bazı tüccarların da vatanın bağımsızlığını hiç düşünmeden ihtiyacını görüp çekildiğinden, Millî Mücadele’ye katkılarının olmadığından yakınmıştır. Tüccarların gayet pahalı bir şekilde satış yaptıklarından da yakınılmış, malların ucuz olmasının gerekliliği üzerinde durulmuştur. Tabii ki İstanbul’un da tamamen Türk Halkı tarafından terkedilmemesi gerçekliğini de göz ardı etmemektedir. Çünkü gelecekte İstanbul’un kesin bir şekilde geri alınması ümidi de taşımaktadır. Valilere de seyahat edecek kişilerin iyice araştırılması hususunda selâhiyet verilmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Beyin Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

3. Seçim Usûlüne Yönelik Görüşleri

Seçim sisteminin meclisteki temsili olumsuz yönde etkilediği dile getirilmiştir. Azınlığın çoğunluğa üstünlüğü olarak nitelendirilmiştir. Memleketteki seçim sistemine bir eleştiri mahiyetinde düşünebilecek bir konuşma yapmış olan Vehbi Bey, oyların meclise yansımasının gerekli olduğunu, milletin mecliste tamamen temsil edilememesinden duyduğu rahatsızlığı belirtmiştir. Ve ayrıca “Nisbi Temsili” memlekette uygulamanın imkânı olmadığını, demokrasi tecrübesizliğinden dolayı fırkaların kurulamadığını ve milletin fikrini meclise yansıtmasının bu seçim usulüyle zor göründüğünü (Ceridesi T. Z., TBMM Zabıt Ceridesi, 30.11.1920) belirtmiştir. Herhangi bir fırkanın olmayışı Nisbi Temsil’in uygulanmasının önemini ortadan kaldırıyor. Çünkü bu temsil sistemiyle halkın çoğunluğu mecliste fazlaca yer bulamıyor. Lakin mesleklerden olsun ya da olmasın partilerin oluşması ile ancak Nisbi Temsil’i hakkıyla uygulama imkânı bulunabileceği ifade edilmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Ayrıca Vehbi Bey seçimlerin iki yılda bir yapılmasından yana olduğunu, ikiden fazla olması halinde milletvekillerinin gevşeyebileceğini, verimli olamayacağını bildirmiştir. Meclisteki ekseriyet de iki yılda mutabık kalmışlardır. Seçimlerin iki yılda bir yapılması kararının devam etmesinin meclisi tazeleyeceğini ve güçlendireceğini ifade etmiştir. Teşkilât-ı Esasiye Kanunu ile de seçimlerin iki yılda bir yapılması kanun maddesi olarak kabul edilmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

4. Mesleki Temsilin Meclise Yansıması Gerektiği Meselesi

Vehbi Bey, meslek erbabı milletvekillerinin meclisin yapısı için olduğu kadar mesleklerin devamı ve gelişimi açısından da ehemmiyetli olduğuna dikkati çekmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Mesleklerin sıkıntılarının meclise getirileceği ve meslek sahiplerinin faydasına olacak kararların alınmasının sağlanacağı ifade edilmiştir. İşin uzmanı olarak kendilerinin mecliste olması toplu olarak yardımlaşmayı da beraberinde getirecektir, bu da doğal olarak değerini yitirmiş olan mesleklerin iade-i itibarını kazanması demek olacaktır. Mesleki temsil için mesleki fırkalarında kurulmasını desteklemiş, mesleklerin haklarının ancak bu şekilde mecliste savunulabileceğini ifade etmiştir. Pek çok mesleğin itibarının azaldığını, bu mesleklerin değerinin Meclis’te bulunacak temsilcileri vasıtasıyla iade-i itibarının sağlanarak geri kazanılacağı anlaşılmaktadır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

5. Sevr Antlaşması’nın Kabul Edilmemesi Hakkındaki Görüşleri

Vehbi Bey Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı konuşmalarda Sevr Antlaşmasının imzlanadığı vakitlerde İstanbul Hükûmetinin içinde bulunduğu durum açıkça ifade etmiştir.. Antlaşmanın geçersizliğini dile getiren Vehbi Bey, Ankara’nın imzalamadığı bir antlaşmanın Misâk-ı Millî’ye atıfta bulunarak yok hükmünde olduğunu alenen meclisteki konuşmlaraında anlatmıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Bu görüşmelerden sonra Ankara Hükûmeti 3 Aralık 1920’de Ermeni Hükûmeti ile Gümrü Antlaşması’nı imza ederek ilk ve önemli siyasi ve askeri başarısını almıştı. Bu başarı Sevr’i tanımamanın ne kadar doğru ve isabetli olduğunu teyit etmesi, Millî Mücadele’nin geleceği açısından çok mühimdir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015)

6. Posta ve Telgraf Haberleşmesine Sansür Uygulaması

Posta ve telgraflardaki sıkıntı sadece bu dönemin sıkıntısı olmamıştır. Savaşlar dolayısıyla muhaberat aksamıştır. Vehbi Bey, Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı etkileyici konuşmalar neticesinde Dâhiliye Vekâleti’nin aldığı sansür kararının kaldırılmasını sağlamıştır. Fakat posta ve telgraflardaki sıkıntı tamamıyla halledilememiştir. Sansürün kaldırıldığı günden beri işlerin yola girdiği anlaşılmaktadır. Millî Mücadele veren bir milletin muhaberesinin sağlam ve muhabere araçlarının tedarik edilmiş olması gerekmektedir. Bunu meclisin posta ve telgraflarla ilgili aldığı olumlu kararlar sağlamıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

7. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Bolşevizm Meselesi

Karesi Mebusu Vehbi Bey, ülkenin çeşitli yöreleri işgal altındayken fırka cereyanlarının meclise sokulmasını dinsizlik ve vatansızlık olarak nitelemiş, bu eylemin içinde olanları da memlekete bomba koymakla suçlamış, koşullar “ahkâm-ı şer′i şerife dört elle sarılmayı” gerektirirken milleti ayrımcılığa sürükleyecek düşünceler peşinde koşmanın dine saldırmanın cinayet olduğunu belirtmiştir. (Millîye, 22.01.1921) Bununla beraber fırkacılığın Millî Mücadele için ne denli sıkıntılara yol açabileceğini, cemaatler üzerine seçim yapmanın fırkacılığı artıracağını ifade eden Vehbi Bey, bu konuşmadan bir hafta sonra gizli celsede yaptığı konuşmada, “Komünizm ya da Bolşeviklik fırkacılıktır, bizim birlik olmamız elzemdir” demiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

8.Askerlik Vazifesinin Tecil Edilmesi Meselesi

Memleketin içinde bulunduğu sosyal durumu açıklayan Vehbi Bey, zenginlerinde askerlik vazifesini fakirlerin yaptığı gibi yapabileceğini savunmuştur. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Zenginin geri hizmette bulunmasının dahi yararlı olduğunu ve Millî Mücadele’ye onların da bedenen katkı sağlamalarının gerektiğini ifade etmiştir. Bedelli askerliğin sakıncalarını anlatmış, geçmişte servetlerini ve bedenlerini din ü devletin bekası için feda etmiş ecdâddan bahsetmiştir. Zenginlerin, cephede bulunmasının fakir askerin moralini yükselteceğini açıklamış, şerefini cephelere giderek ancak kurtarabileceğini savunmuştur. Zengin zaten zengindir mühim olan fakir askerin geleceğidir diyerek ayrımcılık yapılmamasını istemiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

9.Askerî İhtiyaçların Tedarik Edilmesi Meselesi

Garp Cephesi’ndeki sıkıntıları geniş bir şekilde ele alan Vehbi Bey, açık toplantıda yaptığı konuşmasında Orduya ve Mecruh Gâzilere Gazete ve Evrak-ı Matbua Gönderilmesine Dair Kanun Teklifi üzerine söz almış, “Ordu için her gün ajans çıkarılmasının teklif edildiğini, eğer bu isteklerin tatmin edilmediyse bundan müsebbiblerin sorumlu olduğunu, Ordu için ne istenilmişse burada tartışmasız kabul edildiğini, bütçede tekrar fasıl açmaya gerek olmadığını, özellikle gazetelere yardım etmek üzere orduda gerekli olan mahallere gazetelerin gönderileceğini” (Ceridesi T. Z., TBMM Zabıt Ceridesi, 02.08.1921) ifade etmiştir. Teferruatıyla cephedeki gözlemlerini anlatmış ve ihtiyaçların giderilmesi için çalışmaların hızlanması gerektiğini ısrarla belirtmiştir. Ordunun çok kısıtlı imkânlarla mücadele verdiği gerek gizli ve gerekse açık toplantılarda ayrıntılı şekilde anlatmıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, 2015)

Vehbi Bey’in Eğitim Alanındaki Faaliyetleri

Karesi mebusu Vehbi Bey, birçok alanda yaptığı gibi eğitim alanında da konuşmalar yapmış, görüşlerini ifade etmiştir. Maarif Vekili olmadığı dönemlerde mecliste eğitim ile ilgili defaatle söz almıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Omsanli Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

Milli Mücadele dönemlerinde bile mecliste maarif konularının üzerinde durmuş ve maarif konusunda yaşanan sıkıntıları dile getirmekten hiç çekinmemiştir.

Vehbi Bey’in Maarif Vekili Seçilmesi

Hamdullah Suphi Bey’in istifasıyla boşalmış olan Maarif Vekilliği için Mustafa Kemal’in yazdığı, Boş Bulunan Maarif Vekilliğine Gösterilen Namzetlerden Bir Zatın İntihabedilmesine Dair Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi” Meclis’te okunmuştur. Tezkerede geçen namzetlerin isimleri şunlardır: Mehmed Vehbi Bey (Karesi), Zekâi Bey (Adana), Müfid Efendi (Kırşehir), Yunus Nâdi Bey (İzmir), Mahmud Esad Bey (İzmir), Sırrı Bey (İzmit), Hamdi Bey (Canik), Enver Bey (İzmir).315 Maarif Vekâleti için 17 Aralık 1921’de mecliste yapılan seçime 175 mebus katılmış 49 çekimser oy kullanılmıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Mutlak çoğunluğun 88 olarak kabul edildiği seçimde Vehbi Bey 76, Yunus Nâdi Bey 24, Müfid Efendi 12, Mahmud Esat Bey 5, Hamdi Bey 4, diğer adaylar da birer ikişer oy almışlardır. Bu sonuçlara göre mutlak çoğunluk olan 88 sayısına ulaşan mebus olmadığı için yeniden oy kullanılmıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Yeniden oylamaya geçilmeden evvel Vehbi Bey, böyle bir zamanda kuvvetli hükûmet adamlarına ihtiyaç olduğunu dikkate alarak kendisinin mevcud mebusların yarısından bir fazlasının güvenine nail olamadığını, haysiyetli biri olarak yapılacak ikinci seçimde çoğunluğun oyunu alarak kazansa dahi hiçbir zaman Maarif Vekâleti’ni kabul etmeyeceğini, meclis içinde azimle çalışmalarına eskisi gibi devam edeceğini (Ceridesi T. Z., TBMM Zabıt Ceridesi, 17.11.1921) ifade ederek aslında ikinci oylamaya da bir nevi etki etmiştir. Maarif Vekâleti için mutlak çoğunluk sağlanamamış ve yeniden oy kullanılacağı Meclis’te bildirilmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) 19 Aralık 1921 Cumartesi günü yapılan ikinci oylamaya 183 mebus katılmış 22 çekimser oy kullanılmıştır. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Mutlak çoğunluğun 92 olduğu oylamada Karesi Mebusu Mehmed Vehbi Bey 105 oy alarak Maarif Vekili seçilmiştir. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015) Böylelikle Vehbi Bey Türkiye’nin üçüncü Maarif Vekili olmuştur. (Taşçı, Karesi Mebusu Vehbi Bey’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri , 2015)

Vehbi Bey’in Eğitim Hakkındaki Görüşleri

Maarif Vekilliği’ne tekrar seçilmesinden duyduğu bahtiyarlığı Meclis ile paylaşmış olan Vehbi Bey, çalışmalarının ana dayanağını “her türlü yabancı etkilerden uzak olarak dini ve millî esaslarımız dâhilinde millî hars ve irfanımızın gelişip yükselmesi” olarak belirtmiştir. (Ergün) Vehbi Bey’in Maarif Vekilliği döneminde ülke gençliğinin gerçek bir dini ve millî aşk, sarsılmaz bir karakter ve ahlâkla donatılıp soylarına lâyık kişiler olarak yetiştirilmesi düşüncesi ön plana geçmiştir. (Hakimiyeti Milliye, 1921)

Vehbi Bey maarif vekili olduğu süre boyunca eğitim konusundaki maddi konulara, Anadolu’da Yüksek Öğretimin Temeli: Serbest Âli Derslere değinmiş; askerlik tecili ile ilgili soru yönergesi vermiştir.

Sonuç

Vehbi Bey yaşadığı dönemin siyasetinde her daim aktif görev alarak kendi bölgesini temsil etmiş ve vekil olmuştur. Vekil olduğu her vakitte milletinin içinde bulunduğu müşkül durumları meclise taşımaktan ve bu konuları tartışmaktan çekinmemiştir. Milli Mücadele yıllarında kendi memleketi olan Balıkesir’de kamuoyu oluşturmaya çabalamış, Reddi İlhak Cemiyeti’nde yer almış bunların sonucu olarak hem bedenen hem de fikren Milli Mücadele ruhuna destek vermiştir. Balıkesir’de Milli Mücadele lehine düzenlenen 5 kongereye katılmış ve üç kongrede başkanlık yapmıştır. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldığında Karesi bölgesinden milletvekili olup Milli Mücadele döneminde yaşanan aksaklıkları dile getirmiş ve çözüm üretmiştir. (ayrıca bknz. Müslüman Türk Halkına Yapılan Eziyetler Hakkında, Posta ve Telgraf Haberleşmesine Sansür Uygulaması) Maarif vekili olduğu dönem boyunca da Türk eğitim sistemini şekillendirmek için çaba sarf etmiş ve Türkiye’de yaşanan eğitim sorunlarına değinmiştir. Vehbi Bey hayatının her alanında milletinin sesi olduğu için ve milletinin makus talihini yenmesinde hem fikren hem de bedenen görev almaktan hiç çekinmediği için milli kahramandır.

Kaynakça