Milli Komünizm ve Sultan Galiev… Attila İlhan ile Aclan Sayılgan’ın “Kızıl Turan” Ütopyası..

Mir Said Sultan Galiyev.. 1892’de doğdu.. 1940 yılı civarında Stalin tarafından öldürtüldü. Ölüm tarihi kesin değildir.

“Enternasyonal Millî Komünizm” akımının başlatıcısıdır. Avrasya’daki ezik ve mazlum Müslüman Türkler’i federal bir sosyalist devlet içinde birleştirme çalışmalarıyla tanındı.

Bu yüzden hem ulusal sosyalist, hem de sağ Türkçü siyaset platformlarında büyük popülaritesi vardır. Tatar kökenli, Kazanlı’dır.. Mazlum Türk Dünyasının en karizmatik ve gizemli düşünce ve siyaset adamıdır.

Önemlidir.. Çünkü, Türkiye Cumhuriyeti coğrafyasında, hem “yurtsever komünistleri, hem de Türkçü kimlikli seküler milliyetçileri” aynı anda etkileyen, Atatürk’ten sonra bir başka ideolojik simge yoktur.

Sultan Galiev’i uluslararası bilim dünyasına tanıtan Fransız bilim adamı, Paris Ecoles des Hautes Etudes en Sciences Sociales’in araştırma müdürü, Paris Üniversitesi Edebiyat Fakültesi akademisyeni ve Chicago Üniversitesi Tarih profesörü Alexsandre Beningsen’dir..(d.1913 St.Petersburg – öl.1988 Paris)..

C.L.Quelquejay ile birlikte hazırladığı ünlü kitabı “Sultan Galiev , Üçüncü Dünya Devriminin Babası” ismini taşır. Kitap, Sosyalist Yayınları tarafından Türkçeye çevrildi. Bennigsen’in, Orta Asya tarih araştırmacısı S.Enders Wimbush ile birlikte kaleme aldığı “Sultan Galiev ve Sovyetler Birliği’nde Milli Komünizm” kitabı da önemli bir başvuru kaynağıdır.

Cumhuriyet Türkiyesi’nde, Milli Komünizm bağlamında Sultan Galiev’i hayatları boyunca sürekli gündemde tutanların başında “Asya’da Marksizm ve Milliyetçilik” kitabını yayınlayan YÖN ve DEVRİM dergilerinin yayıncısı, devrimci düşünce adamı Doğan Avcıoğlu ve diğer yazarlardır..

Şöyle ki.

Konu üzerindeki ilk kitap olan “SSCB ve Sultan Galiev” çalışması (yayın tarihi: 1966) ile Aclan Sayılgan..

Konferansları ve başta “Sultan Galiyef (Avrasya’da Dolaşan Hayalet)” isimli nice kitaplarıyla, yine 1995 sonrası Cumhuriyet gazetesindeki köşe yazılarıyla Attila İlhan..

Rusya’daki Galiev belgelerini büyük paralar ödeyerek satın alan ve ülkemize getiren ve kaleme aldığı “Sultan Galiev ve Milli Komünizm, Kızıl Cebe Rıskılov, Destansı Kuramcı Sultan Galiev (Yorumlu Külliyat), Kızıl Turan” isimli müthiş kitapları, araştırma yazıları ve derinlikli araştırmaları ile Bilgi Üniversitesi kurucusu akademisyen gazeteci yazar Halit Kakınç..

1965 yılından itibaren üniversite gençliği içinde verdiği seminerler ve dergi yazılarıyla, 1971 yılından itibaren gazetelerdeki (Demokrat İzmir, Star, Hürriyet) yazılarıyla Yaşar Aksoy..

Konu üzerine ülkemizde gençlik yıllarından beri nitelikli akademik çalışmaları yapmış olan, 1996 yılından itibaren üç aylık Galievci “Ulusal” dergisini yayınlamış olan ve “Doğunun Büyük Devrimcileri – Mollanur Vahidov ve Sultan Galiev” kitabının yazarı Prof.Hakan Reyhan..

Bu kişiler hayat boyu süren kalem üretimleriyle Sultan Galiev teorilerini ülkemizde tanıtmışlardır..

Yine “Sultan Galiev ve Sömürgeler Enternasyonali” kitabının yazarı Erol Kaymak, “İslam’ın Rusya’daki Ayak İzi: Sultan Galiyev” kitabının yazarları Fatih Bayhan ve Mehmet Poyraz, “Sırat Köprüsü Sultan Galiev” kitabının Tataristan uyruklu yazarı Renad Muhammedi, “Sultan Galiyev ve İslam Dünyası ve Rusya” kitabının Japon yazarı Masayuki Yamauchi, “Galiyev Yaşamı ve Mücadelesi kitabın yazarı Özgür Erdem, yine İleri Yayınları’ndan basılan “Sultan Galiyev – Bütün Eserleri” kitabının hazırlayıcısı Özgür Erdem de, konuya çok önemli katkılarda bulundular.

Hüseyin Adıgüzel’in kalem aldığı “Milli Komünizmin Öncüleri Vahidov”, “Nerimanov”, “Atatürk – Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız”, “Nerimanov – Seçme Makaleler”, “Milli Komünizmin Öncüleri Rıskulov” başlıklı kitaplar da, tümüyle Sultan Galiev’den ve ideolojisinden söz eden önemli çalışmalardır. İleri Yayınları’ndan basılmışlardır.

Arslan Bulut’un Kaynak Yayınları’ndan basılan “Türkçü – Devrimci Diyaloğu” kitabındaki Attila İlhan’la söyleşi bölümü de, Sultan Galiev teorilerine oturan bir ideolojik çalışmadır.

Çeşitli tarihlerde İsmet Bozdağ, Milliyet gazetesinde “Kemal Tahir ile Söyleşiler” başlığı altında, Gün Zileli ise Birikim dergisinde (8Temmuz / Ağustos 1998), Hanifi Altaş ise Aydınlık gazetesinde (12.3.2018), Prof.Anıl Çeçen ise Müdafaai Hukuk dergisinde, yine Nurer Uğurlu, Oktay Yıldırım gibi yazarlar da bu konuyu manşetten ilan ederek yazdılar.

Makale bahsinde Halit Kakınç’ın, Toplumsal Tarih dergisindeki 1998 yılı yazıları da çok önemlidir.

Ancak..

Kaynak Yayınları’ndan basılan Mehmet Bedri Gültekin’in “Sultan Galiyev Eleştirisi” kitabı ise, kasıtlı, gerçek belgeleri saptıran, hayali suçlamalarda bulunan, Stalin’i arkalayan bir çalışmadır. Kitabın basılış tarihi, Kremlin Rejimi’nin ve Stalin hegemonyasının Rusya’da bile çöktüğü 1999 yılına denk gelmektedir. Gültekin efendi, kitabında Stalin sonrasında Sovyetler Birliği’nin, Sultan Galiev’e itibarını ve Komünist Partisi üyeliğini iade ettiğini, haksız yere öldürülüşünün tasvip edilemeyeceğini resmen ilan ettiklerini yazmamıştır. Çünkü art niyetli bir tetikçidir..

Mehmet Bedri Gültekin, 11 Nisan 2018 tarihli Aydınlık gazetesinin 2. Sayfasında çıkan yazısında ajitasyonuna devam ederek, “Mustafa Kemal’in tersi Sultan Galiev” şeklindeki bir başlıkla, Türkiye’deki Emperyalizme karşı biricik komünist – sağ milliyetçi diyaloğunun açık kapısından içeri girmek isteyen yurtseverlerin yoluna bomba atmıştır.

Ancak Aydınlık gazetesinin 18.4.2018 tarihinde “Okurlarımızdan gelen Mektuplar” sütununda Fikret Göktürk imzası ile yayınlanan “Galiev İtirazı” başlıklı bir yazı, Bedri Efendi’nin tüm provokasyon kokan satırlarını berhava eden bir ilmi manifesto olmuştur. Tanımadığımız Fikret Göktürk’ü kutlarız.

Engin Ardıç gibi küfürbaz gerzek sağcı makale yazarları da, Galiev’e sataşan yazılarını Star ve SABAH gibi gazetelerde yayınladılar..

Unutmayalım.. Galiev teorilerine ülkemizde karşı çıkanlar, Batılı emperyalistler, etnik milliyetçiler, Kürtçüler ve PKK, uluslararası Türk düşmanları, küreselci liberaller, gerici siyaset erbabı ve modası geçmiş Stalinci yobazlardır.. Yani..

Özetle Milli Komünizm veya Milli Sosyalizm karşıtlarıdır..

Gelelim sadede..

Araştırmalarından faydalandığımız Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi yazarı Azmi Özcan da konu üzerinde en doyurucu bilgileri yayınlamıştır… Hayatını belgelerden takip etmenin zorluğu ve uzun süre Stalin Rusya’sında tüm geçmişinin devletçe silinmesi sebebiyle Sultan Galiev’in doğruya en yakın özgeçmişini, Azmi Özcan’ın araştırmasından takip etmenin faydasına inandık. (Ara başlıklar Yaşar Aksoy’a aittir).. Şimdilik sözü şükranla kendisine bırakalım.

Köylü çocuğu bir öğretmen

“.. Sultan Galiev, günümüzde Özerk Başkırdistan’ın Sterlitamak bölgesinde Şipayevo köyünde doğdu. Asıl adı Mîr Said Sultan (G)Alioğlu olmakla birlikte Galiev olarak tanındı. 1917 Bolşevik İhtilâli’nin dört büyüğünden biridir (diğerleri Lenin, Stalin, Troçki).

Öğretmen olan babasının adı Mîr Said Haydar Ali, annesinin adı Aynilhayat Hanım’dır. Hayatına dair bilgiler, daha çok 1923’te kendisinin kaleme aldığı “Ben Kimim” başlıklı otobiyografisine dayanmaktadır (İzbrannıy Trudi, s. 473-482; ayrıca bk. Kakınç, Destansı Kuramcı, s. 35-171).

Ailesi Başkırdistan’ın değişik bölgelerinde bulunduktan sonra 1903’te Kırmıskali köyüne yerleşti. Galiyev ilk öğrenimini burada tamamladı. 1911’de Kazan’da Tatar Pedagoji Enstitüsü’den mezun olunca öğretmenliğe başladı ve iki yıl Başkırdistan’ın muhtelif köylerinde öğretmenlik yaptı. Ardından istifa ederek Ufa’da bir kütüphanede çalışmaya başladı. Bir taraftan da Rus edebiyatı klasiklerinin bazılarını Tatarca ve Başkırtça’ya tercüme ediyordu.

Devrimci ve yenilikçi bir yazar

1911-1914 yılları arasında Ufa’da yayımlanan Ufimskiy Vestnik gazetesinde yazdığı yazılarla devrim ve yenilikler hakkındaki düşüncelerini açıklamaya başladı. Gazetecilik mesleğine Tatarca Tormış (Ufa), Vakit (Orenburg), Koyaş, İl (Petersburg), Süz (Kazan) gazeteleriyle Rusça Narodniy Uçitel (Moskova), Kavkazskoe Slovo, Kavkazskaya Kopeyka (Bakü) gibi gazetelerde Kırmıskali, Kulku-Baş, Kandemir, Timurleng, Sukhoy gibi takma adlarla yayımlanan yazılarıyla devam etti.

1915’te yeniden öğretmenliğe döndü ve Bakü’deki Tatar Kız Lisesi’nde çalıştı. Bu sırada milliyetçi-sosyalist görüşleri belirginleşti. Bakü Şehir Meclisi’nde ticaret vekili oldu. Bu dönemde Galiyev’in ilk siyasî faaliyeti, Ufa’da kurucuları arasında bulunduğu militan Tatar örgütü ile bölgesindeki Ruslaştırma ve Hıristiyanlaştırma faaliyetlerine karşı direnişi örgütlemesi olmuştur. I. Dünya Savaşı sırasında Tatar ve Başkırt askerlerini Çarlık ordusunda savaşmamaya çağıran faaliyetlerde bulundu.

Rusya komünist müslümanlarının lideri

1917 Şubat devriminde Bütün Rusya Müslüman Hareketi’nin sol kanadında yer aldı ve Müslüman Kongresi Yürütme Komitesi sekreterliği için Moskova’ya davet edildi. Mayıs 1917’de Bütün Rusya Müslümanları Kurultayı’nda genel sekreterliğe seçildi. Ardından Kazan’a giderek bu dönemde Tatar Türkleri’nin tek yetkili komitesi olan Molla Nur Vahidof’un önderliğindeki “Müslüman Sosyalist Komite”ye dahil oldu ve kısa zamanda etkili bir konuma ulaşıp Müslüman Sosyalist Komite komiserliğine getirildi. Bu arada Komünist Parti saflarında hızla yükselerek Sovyet Milliyetler Komitesi’nin ikinci sekreteri oldu. Aynı zamanda bu örgütün resmî yayın organı Jizn-natsionalnostey’in editörlüğünü yapmaya başladı.

Galiyev’in 1919 ve 1920’de İdil-Ural Cumhuriyeti kurma projesi Lenin tarafından şovenist eğilimler taşıdığı gerekçesiyle reddedildi. 1920 yılında Zeki Velidi (Togan) ve bir grup önde gelen müslüman aydınla Turan Federe Sosyalist Devleti oluşturmayı amaçlayan İttihat ve Terakkî adlı örgütü kurdu.

Ancak Sovyet devriminin geleceği ve komünist politikalar hususunda Moskova’daki Bolşevik liderliğiyle Sultan Galiyev arasındaki fikir ayrılıkları belirginleşmeye başladı ve giderek merkezîleşen Moskova yönetimi müslüman halkların beklentilerini kısıtlama yoluna gitti.

Bu dönemde Moskova’da Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi’nde hocalık yapmakta olan Galiyev, devrimin vaadleri konusunda hayal kırıklığına uğrayınca muhalefetini açıkça ortaya koymaya başladı. Jizn-natsionalnostey gazetesinde 1921’de neşrettiği “Müslümanlar Arasında Din Karşıtı Propagandanın Mahiyeti” başlıklı makalelerinde (makaleler ayrıca kitap halinde yayımlanmıştır, Metodyanti-religioznoi propagandy sredi musul’man, Moskova 1922) Bolşevikler’in İslâm ve din karşıtı çalışmalarını eleştirmesi Stalin ile ilişkilerini gerginleştirdi (Galiyev’in kendi hazırladığı, bütün görevleriyle sorumluluklarını ihtiva eden liste için bk. Kakınç, Sultan Galiyev ve Milli Komünizm, s. 309-310).

Sultan Galiyev tutuklanıyor

1923’te burjuva milliyetçisi olmak, Türkiye ve İran gibi ülkelerde bağlantılar tesis ederek Sovyetler’in milletler politikasına karşı faaliyette bulunmak gibi ithamlarla tutuklanarak yargılanan Galiyev aynı yıl içerisinde devrime olan büyük katkılarından dolayı serbest bırakıldı. 1923-1928 yılları arasında bir taraftan teorilerini geliştirirken bir taraftan da örgütlenme faaliyetlerine devam edip Türkistan Sosyalist Partisi’ni kurdu.

Galiyev 1928’de Turancı, karşı devrimci ve Troçkist gibi suçlamalarla yeniden tutuklandı. Partisi tasfiye edildi, on yıl çalışma kampı cezasına çarptırılarak Sibirya’da Solovki çalışma kampına gönderildi. Bundan sonraki âkıbeti hakkında farklı rivayetler bulunmaktadır. 1939’da serbest kaldığı bildirilen Galiyev’in müslüman cumhuriyetlerde ikameti yasaklandığı için Kazan’ın güneyinde Kuybişev’e yerleştiğine, ancak 1940 veya 1941’de idam edildiğine inanılmaktadır.

Turan sosyalist devleti ütopyası

1917 Bolşevik İhtilâli’nin ardından Rusya merkezli Komünizme karşı Turan sosyalist devleti ve sömürgeler enternasyonali tezlerini geliştiren Sultan Galiyev’in düşüncelerinde, tarihi ve olayları değerlendirmede Marksizm’i temel alan diyalektik materyalist bir bakış açısı öne çıkmaktadır.

Bununla birlikte onun fikrî yapısında döneminin kendi bölgesindeki en belirgin anlayışı olan Cedîdcilik ve Türkçülük-Turancılık hareketlerinin tesiri açıkça görülmektedir. Müslüman bir kültür çevresinde yetişmesi ve kendi toplumunun sıkıntılarını fiilen yaşamış olmasının bu sentezde etkili olduğunda şüphe yoktur. Nitekim bu sentez dolayısıyla Marksizm’e ve sosyalizme getirdiği yeni yorumlarla Rus komünistlerinden ayrılmış ve ideolojik olarak evrensel bir geçerlilikten ziyade milletlerin kendilerine has şartlarının uygulamada belirleyici olması gerektiğini savunmuştur.

Buradan hareketle millî sosyalizm veya üçüncü dünya sosyalizmi denilen görüşlerini ortaya atan Galiyev, başlangıçta fiilen katıldığı Sovyet devriminin ardından yaşanan gelişmeler üzerine Rus proletaryası adına hareket eden devrim önderleri sınıfının bir müddet sonra diktatörleşeceğini, böylece Rus tarzı komünizmin beklenildiğinin aksine başka halklar için baskı, yoksulluk ve kaos doğuracağını, nihayet dağılacağını söylemiştir.

Sultan Galiyev’in anti Stalinist tezleri

Sultan Galiyev’in Rus tipi komünizmin âkıbeti hakkındaki değerlendirmesinde en belirgin olan anlayış özellikle Stalin’in katı merkeziyetçi politikalarından duyduğu rahatsızlıktır. Sovyetler Birliği’nde Rusya dışındaki cumhuriyetlerin eşit şartlarda kabul edilmeyip iradelerinin kısıtlanması demek olan bu yaklaşımın müslüman Türk halkları arasında başarılı olamayacağını savunan Galiyev, müslüman topluluklarda da devrimi tamamlayabilmek için hem eşitliğe hem de halkın din, gelenek ve yaşayışına saygılı olunması gerektiğini belirtiyordu.

Bunun yanında Galiyev’in en çok bilinen farklılığı, Lenin ve Stalin’in dünya proleter devrimi için Avrupa proletaryasına yüklediği rol ve beklenti üzerine olan eleştirel görüşleridir. Bu yaklaşımın Asya halklarının özel durumunu göz ardı etmesi Galiyev ile diğer liderler arasındaki temel ayrılık noktasını oluşturmuş, Galiyev, Marksizm’in temel dinamiği olan ezen-ezilen diyalektiğinde evrensel anlamda ezilenlerin Batı proletaryasından ziyade sömürülen uluslar olduğu tezini (sömürge enternasyonali) ortaya atmıştır. Ona göre Avrupa burjuvazisi bu ulusları ezerek elde ettiği güçle kendi proletaryasının bütün isteklerini karşılayabildiği için Batı’da devrim olması imkânsızdı. Önemli olan nokta Batı’yı besleyen sömürgeleri sömürüden kurtarmaktı ve Batı kapitalizmi ancak böyle çökertilebilirdi.

Galiyevizm olarak da değerlendirilen “Sömürgeler Enternasyonali” tezi genel anlamda iki aşamalı bir programdı. İlk aşamada sırasıyla Tatar-Başkırt Devleti, Türkistan Cumhuriyeti ve Turan Federal Halklar Sosyalist Cumhuriyeti tesis edilecek, daha sonra Azerbaycan ile Altay ve Çuvaş bölgesindeki Türk toplulukları dahil edilerek Sovyetler Birliği’ndeki bütün müslüman ve Türk halklarının siyasî birliği tamamlanacak, ikinci aşamada ise benzer birliklerini oluşturmuş bütün dünyanın mazlum halklarının sömürgeler enternasyonali gerçekleştirilecekti.

Kendi ifadesine göre on altı yaşında ateist olan Galiyev’in müslüman halklar arasında devrimin tamamlanması sürecinde sosyal bir gerçeklilik olarak benimsediği İslâmiyet hakkındaki değerlendirmelerini Jizn-natsionalnostey dergisinde yayımladığı iki makalesinden takip etmek mümkündür. Galiyev burada bir taraftan müslüman toplumlarda din karşıtı bir tavırla değişimin mümkün olamayacağını ileri sürerken diğer taraftan sosyalizm söz konusu olunca bir din olarak İslâm’ın insanlar arasında adalet ve eşitliğe verdiği önemin, demokratik mesajının ve Batı’da sanıldığının aksine yeniliklere açık karakterinin göz ardı edilmemesi gerektiğini vurgulamıştır.

TKP kurucusu Mustafa Suphi’nin yoldaşı idi

1917 Bolşevik İhtilâli’nin ardından dünyanın her tarafından -Galiyev’in de ders verdiği- Komünist Üniversitesi’nde eğitim için Rusya’ya gelen gençler vasıtasıyla üçüncü dünyada gelişen kömünist hareketlerinde belirli bir etkisi bulunan Galiyev’in Türkiye Komünist Partisi’nin kurucusu Mustafa Suphi ile de yakın irtibatı bulunuyordu.

Bu bağ Türkiye’deki sol çizgi içerisinde Kemal Tahir, Şevket Süreyya Aydemir gibi isimlerle devam etmiş, ancak daha sonra Türkiye’de farklı bir komünist çizgi geliştiği için Sultan Galiyev ve düşünceleri yakın zamanlara kadar ihmal edilmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Sultan Galiyev’le ilgili çalışmalarda dünyada ve Türkiye’de bir yoğunluk gözlenmektedir. Galiyev’in konuşmalarını ve yazılarını ihtiva eden çalışmalar 1992 ve 1998’de yayımlanmıştır (Sultan-Galiev, Stati, Vıstupleniya, Dokumentı, Kazan 1992; İzbrannıy Trudi, Kazan 1998). Ayrıca Rusya devlet arşivlerinde bulunan Galiyev hakkındaki bütün belgeler de neşredilmiştir (Neizvestnyi Sultan-Galiev: Rassekrechennye dokumenti i materialy [ed. B. F. Sultanbekov – D. R. Sharafutdinov], Kazan 2002). Türkiye’de Halit Kakınç, Rusça ve kısmen Tatarca olan Galiyev külliyatının seçilmiş bölümlerini tercüme ettirerek yayımlamıştır.

Sultan Galiyev üzerine yazılacak binlerce ciltlik araştırma kitaplarının özünden çıkacak kısa Sultan Galiyev özgeçmişini yukarda sunduk.

Biz şimdi yakından izlediğimiz ve tanıdığımız Attila İlhan ve Aclan Sayılgan isimli yazarlarımızda önemli yer tutan “Sultan Galiyev ütopyasını”, hatıralarımız eşliğinde inceleyeceğiz..”

Kitap fuarında Sultan Galiev paneli

Şimdi sözü Yaşar Aksoy alsın..

Yıllar öncesine dönelim..

2004 yılındaki “9. İzmir Kitap Fuarı”nda ilginç bir söyleşi oldu. Bulut Yayınevi’nin düzenlediği söyleşinin ko­nusu, “Milli Komünizm” ideolojisinin kuramcısı “Sultan Galiev” üzerineydi.

“Halit Kakınç”, Bilgi Üniversitesi öğretim üyesi, ünlü edebiyatçı Tarık Dursun K. ‘nın yeğeni, yani rahmetli yazar Faruk Kakınç’ın sev­gili oğlu. Halit, 1990’larda bizim Yeni Asır’da Yazı İşleri Müdürlü­ğümüzü yapmıştı. İlginç adamdı.. Sultan Galiev üzerine uzmandı. Galiev üze­rine yeni sükseli bir kitabı yayınlanmıştı. Panele konuşmacı olarak katılıyordu.

“Nusret Türk” ise eski İlerici Gençler Derneği (İGD) yö­neticilerinden, yani Moskova taraftarlığından yetişmiş, kadim Stalinci bir arkadaştı. Yurt dışında uzun yıllar kaçak olarak kalmıştı. Bir zamanlar Moskovacı bilinirdi.. Ama şimdi zıpkın gibi bir Galiev’ciydi.

Bir de ben.. Kemalist bir yazar.. Konuyu iyi bildiğimi sanırdım. Sağlam bir ar­şive dayanırdım.

Türkçü kanattan bir Azerbaycanlı Galievci ise toplantıya gelememişti.

Salona girdiğimde, her yerin dolduğunu gördüm. Top­lantıyı ben yönetecektim. Karşımdaki kalabalığa baktım. En sağ köşede ve en önde Mahir Çayan çizgisindeki THKP-C hayranı olduğu için “Parti-Cephe Bülent” denilen bir yiğit oturuyordu, koca göbeği ile haşmetli biçimde koltuğa kaykılmıştı.

Amanın dedim içimden, şimdi kıyamet ko­pacak.. CHP içindeki romantik devrim sempatizanlarından olan eski DİSK sen­dikacısı Bülent, bu tür kalabalık sol toplantılarda mikrofonu eline alır, pek susmasını bilmezdi. Çünkü donanımlı bir sosyalist idi…

Önümdeki kalabalık içinde kafasını benden saklayan bazı sinmiş gövdeler hissettim. Yavaşça yana filan çekildim, saklanan yüzleri okudum. Ne kadar eski fraksiyon (TKP, Dev Sol, Dev Yol, Halkın Kurtuluşu, Halkın Yolu, Halkın Sesi, Aydınlıkçılar, TİKKO) varsa, velhasıl hepsi salon­daydı. Hiç şüphesiz biraz kitap karıştıran ağır abi ülkücüler de vardı.. Hem birbirlerinden, hem benden gizleni­yorlardı..

Konumuz müthişti.. Sultan Galiev’i anlatacaktık.. .. Bu konuyu iyi bilir­dik.. Nusret kardeş, bir komünist olarak Galiev’i marksist yo­rumla sundu. Babacan dostum Halit, bir bilim adamı olarak araştırmalarını ortaya serdi. Ben bir anti-em­peryalist Kemalist olarak Galiev’i, diğerlerinin, yani Mustafa Kemal­’in, Lenin’in, Mao’­nun, Gandi’nin, Lumumba’nın ve Arafat­’ın yanı başına yerleştirdim. İki saat estik gürledik..

Soru var mı, dedik sonunda.. Kimse soru sormaya ya­naşmadı. Kimsenin, Stalin’i övecek, Marksist – Leninist – Stalinist jargondan soru soracak mecali kal­mamıştı. Sessizce çekip gittiler.. Kimse bizi kutlamadı..

Efendim, kayda geçirelim..

Galiev’i, tarih oyunca dört Karşıyakalı topluma tanıttı. Bunlar sıra­sıyla Aclan Sayılgan, Attila İlhan, Halit Kakınç ve Yaşar Ak­soy’dur.. Şöyle bir düşündüm.. Nedir bu yeşil – kırmızı Karşıyakalıla­rın Galiev hayranlığı?.. İlginç değil mi, ne dersiniz?..

Savulun Attila İlhan geliyor

Attila İlhan, kitap fuarlarına büyük bir “ihtilalci” gibi ge­lirdi. Yüzlerce, binlerce kişinin tutku derecesinde bağ­landığı, hem aşk adamı, hem yurtsever-marksist kavga li­deri kimli­ğindeki “Masal Kahramanı Attila İlhan”, memleketi İzmir’e gelir de hemşerileri onu yalnız bırakır mıydı?..

Hiçbir zaman onu yalnız bırakmadılar ve bağırlarına bastılar.. Aferin onlara!.. Kuvayı milliye mayalı bu toprak­lar, doğal ki destansı şairine sahip çıkacaktı.

Bilgi veya İş Bankası kitapevleri standına kurulup, ca­kalı kaptan şapkasını yandan çarklı bir okyanus süvarisi gibi eğik biçimde başına yerleştiren, bordo atkılı Attila İl­han, gerçekten bir Masal Kahramanı gibi fuara gelir, Kuvayı Milliye toplarını gümbür, gümbür patlatıp, yine geldiği gibi yapayalnız karan­lıklara karışıp çeker giderdi.

2004 yılı kitap fuarında da böyle oldu. İki gün geldi, bin­lerce kitap imzaladı. Söyleşi salonu doldu taştı. Kalaba­lık içeri sığmadı. Atlas pavyonuna intikal etme kararı alındı. Şairimiz, peşine yüzlerce kişiyi takarak, belli belirsiz soğuk gülümseyişi dudak uçlarına yapışık bir çalımla, Kültürpark içinden yü­rüye, yürüye, devasa Atlas pavyo­nuna gitti. Önceden gelenler yerlere oturmuşlardı. Her ta­raf salkım saçak insandı. Attila İlhan, başladı dıgıdık, dıgıdık, kuvvacı süvarisi gibi atını kala­balığın üstüne, üs­tüne sürmeye.. Arada mutlaka Sultan Galiyev’den bir mitoloji kahramanı gibi söz edecekti. Bu ayrıntıyı ustalıkla kullandı. Millet tapındı, şairimiz tan­rılaştı.. Sonuç: Dip dalga geliyormuş!..

Attila İlhan önemli adamdı.. Hem Mustafa Kemalci, hem Galievci idi.. Batı Türklerin (Anadolu) önderi ile Doğu Türklerinin (Avrasya) önderini pek güzel kaynaştırırdı..

Ben, 1970 başında Demokrat İzmir gazetesinde yazarken, genel yayın yönetmenimizdi. CHP yanlısı bu gazetede başyazıları önemliydi, Türkiye İşçi Partisi’ni (TİP) desteklediği seziliyordu. Ancak Sultan Galiev hakkında tek kelime yazmamıştı.. Benim gazetenin ikinci sayfasındaki donanımlı Sultan Galiyev yazılarım ilgisini çekmişti.

Odasına çağırır benimle dikkatlice konuşur, Sultan Galiyev konusunda bildiklerimi araştırırdı, ne düşündüğümü merak ederdi. Ben konuşurken yavaşça not aldığını hatırlıyorum. Bu satırlarda kendimi özellikle öne çıkarmak niyetim yok, gerçekleri yazıyorum. Benim 1960 sonrası, yani 27 Mayıs İhtilali sonrasında İstanbul örgenci yurtlarında Sultan Galiev üzerine yatakhanelerde sağ-sol karışık öğrencilere uzun Sultan Galiev seminerlerimi verdiğimi, doğal ki Attila İlhan bilemezdi.

Bu seminerlerime (Dev-Genç öncesinde) yeni kurulan DÖB yani Devrimci Öğrenci Birliği lideri Deniz Gezmiş ile Nihal Atsız izleyicisi Türkçülerin gençlik lideri Silifkeli Mustafa Ok’un (Ünlü Komando Mustafa) yan yana katıldıklarını söylersem küçük diliniz yutarsınız değil mi?.. Komünist bir Türkçü olan Sultan Galiyev, her ikisine de ilginç geliyor, kafalarında yeni sayfalar açıyordu.. Deniz ile Mustafa’nın yakın arkadaşlığı o günlere dayanır. Belgeleri, beynimde ve arşivimdedir..

Attila İlhan ile en son konuştuğumuz tarih, “Dersaadette Sabah Ezan­ları” kitabına gönüllü araştırma asistanlığı yaptığım için, kitap basıldıktan sonra, 1982 yılında, Taksim Bulvar Kafe’de sabah erken sularda buluştuğumuz gündü. Bana övgü dolu şeyler söyledi, kitabına yaptığım katkı için kısa teşekkürlerle süslü, çok itinalı bir konuşma idi. İçten miydi bilemiyorum.

Şairimizin Demokrat İzmir gazetesinden bu yana ga­zete­lerde yazdığı tüm yazılarının koleksiyonu ve tüm ki­tap­ları, dergi söyleşileri, ülkemizde kendi arşivi ve Milli Kütüp­hane’­den sonra yalnızca benim arşivimde bulunur herhalde. Geçelim..

Bir kuyruklu yıldız gibi gelip geçti

Attila İlhan, bir kuyruklu yıldız gibi üzerimizden gelip geçti.. Ona haksız laf söyletmem.. O, halkının bir sevdalı ku­luydu.. Ona paha biçmek için destanlar bulamam..

Keşke bazı konuları daha içtenlikle konuşabilseydik.. Hayatının sonuna doğru nere­den nerelere yolculuk etmiştin?.. Enternasyonal Komünizm derken milli komünizme, Galievcilik derken Türk­çülüğe, Anti-Emperyalizm derken Avrasyacılığa, Marksist­lik derken Kemalizm’e kadar gelip dayanmıştın. Bu kav­ramları en tadına doyum olmaz biçimde sen yorumluyor­dun, halkını, ülkeni koruma içgüdün son yıllarında şaha kalkmıştı. Yanılmıyor­dun.. Türkiye batıyordu.. Bu toprak­larda Türklerin son yüzyı­lını yaşıyorduk.. Konuşacak o ka­dar çok konumuz vardı ki.. Bir türlü olmadı.. Yüzyıllara sığmayacak kadar çok uğraşımız vardı..

Gelip geçti her şey.. Bir kuyruklu yıldız gibi.. Geriye yal­nızca satırlar ve mısralar kaldı..

Attila İlhan’ın en güzel yapıtları

Attila İlhan’ın en sevdiğim romanı “Dersaadet’te Sa­bah Ezanları”dır.. Selanik, İstanbul, İzmir şehirleri arasında Meş­rutiyet ve Mütareke yıllarını bir sinema gibi gözümü­zün önünde canlandırır.

En çarpıcı denemeleri, “Hangi Sol” ve “Hangi Batı” ki­taplarındadır. Her söylediği doğrudur, her tahmini çık­mıştır..

En sevdiğim şiir kitabı “Yasak Sevişmek”tir. Yıllar geçti hala okumaktan ve mırıldanmaktan bıkmam.. Bu ki­tap için­deki en ünlü şiiri, Timur Selçuk’un şarkısına konu olan “Ka­rantinalı Despina”dır. Haydi şiirin en çalımlı dörtlüğünü mı­rıldanalım:

Bir gül takıp da sevdalı her gece saçlarına

çıktı mı deprem sanırdın ‘kara kız’ kantosuna

titreşir kadehler camlar kırılır alkışlardan

muammer bey’in gözdesi karantinalı despina

Vatan ve Namus

Attila İlhan’ın nice söyleşisi içinde “İleri” dergisinde Ocak 2001 tarihinde yayınlanan Gökçe Fırat ile gerçekleştir­diği “Vatan ve Namus” başlıklı söyleşi en anlamlı söyleşi­dir. Ana fikri şöyledir:

“Gerçek solcular da, gerçek Türkçüler de anti-emperyalisttir. Solda Mustafa Suphi-Şefik Hüsnü geleneği ne kadar anti-emper­ya­list ise; Türkçü doğrultuda, Ömer Seyfettin-Ziya Gökalp-Mustafa Kemal-Yusuf Akçura-İsmail Gaspıralı-Sultan Galiev-Neriman Nerimanov çizgisi de o kadar anti-emperyalisttir. Bu bakımdan ger­çek solcular ile gerçek Türkçülerin çatışması anlam­sızdır ve Emper­yalizm’in işine yarar. Hele hele Amerikancı libe­ral ümmetçiliğin ve Amerikancı bölücü Kürtçülüğün bu kadar azdığı günümüzde..”

Doğru söze ne denir?

Attila İlhan 1981 basımı “Hangi Atatürk” kitabında beş sayfa kadar yer kaplayan iki yazısında benden söz açar. “Mustafa Kemal’e Tuzak” isimli yazısı ile konuya girmiştir. 12 Eylül öncesi ona yazıp, tartışma konusu yaptığım “Mustafa Kemal Yalnız Devrimci” ana fikirli bazı ideolojik sorunları Bulvar gazetesindeki köşesine taşımıştı, sonra bu yazılarını 12 Eylül sonrası “Hangi Atatürk” kitabına koydu…

Tartışma konumuz, “Kemalist devrimin bürokrasiye tes­lim olma sebepleri” üzerine idi. “Yaşar Aksoy ne güzel söyle­miş” diye başlayan yazılarında, devrimin kadrosunun olma­masını, devrimin önderlik ettiği sınıfın yani ulusal burjuvazi­nin daha oluşmamasını, inci gibi işleyip sorularımı yanıtlamıştı. Sosyalizme neden geçmedi şeklindeki sorumu ise, yahu işçi sınıfı yok ise sosyalizme nasıl geçeceksin ço­cuk, diye müstehzi gülümseyerek karşıladı.

Allah rahmet eylesin..

Bir daha Attila İlhan gelmez..

Kaptan’ın ardından toplandık..

Attila İlhan’ın 11 Ekim 2005 günü vefatından sonra İz­mir’de rahmetliyi anmak için İsmet İnönü Sanat Mer­kezi’ nde bir toplantı düzenlendi. Yeğeni Kerem Alışık, ben, ünlü tele­viz­yon programcısı Nebil Özgentürk, Hürriyet Gazetesi Ege Temsilcisi Dr.Hakan Tartan, şair Namık Ku­yumcu ve şair Dedocan konuşmacı olarak yan yana geldik.

Sı­ram gelince Attila İlhan için ölümünden sonra yazdığım bir şiiri okumaya başladım.. Şiirimde en başta Sultan Galiev’in ismi geçiyordu:

ATTİLA İLHAN

çıktı geldi kaptan

avrasya’dan, sultan galiev’den

gavur dağları’ndan, paris’ten, şangay’dan

hüzzam tadında kırmızı kaşkolu boynunda

lacivert paltosu ve gemici şapkasıyla

karşıyakalı genç yıllarını arar uzak kaldırımlarda

çıktı geldi kaptan

yağmurlardan, aşklardan, limanlardan

dedi ki her zaman:

önce vatan, önce hürriyet, önce devrim

varsa yoksa hayali bir sevgilim

çıktı geldi kaptan

son tramvayın son hayaleti gibi

sisler bulvarı’nda bizim abbas yolcu

şimdi doludizgin rüyalarda

katılmış kalpaklı orduya, aşiyan’da..

Şiiri okuduktan sonra, savaşçı bir konuşma yaptım. Attila İlhan’ın ideolojik çizgi­sini, bir milli mücadele stratejisi gibi yorumlayıp, 2005’lerin ürpertici siyasi havasına tepki biçiminde geliştirdim. Galiev’in üzerinde özellikle durdum.. Yo­ğun alkışlar arasında, 12 Mart Darbesi mağduru eski sol subaylardan Kamil’in (Nektar Bar sahibi) havalara uçarak, beni alkışladığını gördüm; Paris bereli Kamil, ayağa kalkıp beni alkışlamış ise, bir işe yaramıştım herhalde.. Kerem Alı­şık, Namık Kuyumcu, Hakan Tartan, Nebil Özgentürk, şair Dedocan da anlamlı konuşmalar yaptılar.

Attila İlhan’a saldırılar

Attila İlhan üzerinden vatan ve namus düşmanlığı yap­mak çocukça bir davranıştır, ucuzdur, sağlı­ğında onun yanı başında dolaşıp şişinen, ‘Attila İlhancı’ geçi­nen ama daha sonra liberal din faşizmine satılan ikinci cum­huriyetçi beyni bulanık kişilere hiç yakışmaz..

Ölümünün ardından, Attila İlhan üzerine arka arkaya polemikler patladı. Önce Sabah gazete­sinde iktidar yanlısı sol filozof pozlarındaki Prof.Ahmet Bülent Kahraman güya ölü Arif Damar’ın kendisine usulca söylediği “Attila İlhan polis casusuydu” iftirasını, sanki üstü örtülü hak verir havalarda gündeme getirdi.

Aynı gaze­tede Engin Ardıç konunun üzerine atladı. Şairin Paris’e gider­ken 1949’da pasaport alabilmiş olmasının gizli polis yardım­severliğine bağladı (27 Ekim 2010). Hemen ardından yine Prof.Ha­san Bülent Kahraman, şairin yaşamının son yıllarında Türk devletini korumasının altında polis yanlısı geçmişinin yattı­ğını akla getirip, gene de bütün dosyalar, belgeler açılsın, araştırılsın, bu iddi­alar aydınlığa kavuşturulsun diye önerdi (29 Ekim 2010).

Aynı gazetede Engin Ardıç, 31 Ekim 2010 günü yazdığı yazıda ise, şairin son yıllarda saplanıp kal­dığını iddia ettiği ‘Komünist Turan Birliği peşindeki Sultan Galief muhabbeti­nin’ kendisini çok kızdırdığını, çoğu kişi gibi kö­pürdüğünü yazdı.

Aynı yazar zaten, yine aynı gazetede, 25.8.2007 tarihinde yazdığı “Attila İlhan casus muydu?” başlıklı yazısında şairi karalamaya başlamış, 10 Temmuz 2010 tarihli yazısında ise şairimiz için ‘okumamış düşünür’ deme saygı­sızlığını göster­mişti. Kümesin horozu ölünce, şişinip kabaran tavuklar gibi ya da gökteki kartallar terki diyar edince bir iki metre kanat çırpmayı yiğitlik sanan aptal ördekler gibi, bu kişilerin çapsız ve hayli acımasız yorumlarını okuyunca, ken­dimi zaptedemedim: “Topunuzun canı cehenneme!..” dedim..

Ancak tüm bu saldırıların içindeki ipuçları, bizi bir yere götürüyordu.. Attila İlhan milli komünizm simgesi Sultan Galiev’i ısrarla savunduğu için, satılmış solcu veya satılmış liberallerden küfür yemekteydi..

Bu küfürlerde, etnik köken bağlantısı ve Türk’e, Türkçülüğü, Atatürk’e düşman bir dürtü de rol oynuyordu. Çetin Altan’ın veletleri Ahmet ve Mehmet ile, Engin Ardıç ve İslamo Faşizmin estetik (!) destekçisi Kadir Has Üniversitesi Rektör Yardımcısı Hasan Bülent Kahraman ile Sultan Galiev hakkında ağır hakaretler içeren bir kitap yazmış olan Dersim kökenli Aydınlıkçı Bedri Gültekin’i aynı cephede buluşturan psikoloji buydu. Stalin’in arkasına saklanan Bedri Gültekin, sanki kendisine vazife vermişler gibi, rejim tarafından öldürülen Galiev’i faşist bir savcı gibi yargılıyordu… Aferin ona..

MERAKLISINA NOT: Attila İlhan’ın “Sultan Galiyef – Avrasya’da Dolaşan Hayalet, Cumhuriyet Söyleşileri ,Ekim 1997 – Mart 1998” isimli Türkiye İş Bankası Yayınları’ndan çıkan kitabını (Birinci baskı, 2000) okuyunuz.

Aclan Sayılgan’ı anlatmanın tam sırası

Madem ki Aclan Sayılgan, anıların alengirli bir yerin­den çıkıp geldi, isterseniz yolumuza korkusuzca devam edip, şu meşhuuur kişiyi adam gibi anlatalım, çünkü şu ülkede bunu anlatacak benden başka kimse yoktur..

Türkiye’de Sultan Galiev hakkında ilk kitabı yazmış olan, 1940 dönemi ünlü ilk komünistlerden sonra “dönek” olarak damgalanmış Aclan Sayılgan, en büyük Soğukkuyulu ve Karşıya­kalı’lardan biridir.. Çünkü bu semtin ölü hatıralarını sanki can­lıy­mış gibi hep bana anlattı durdu.. Bu yüzden onu uzun anlataca­ğım.. Karşıyaka Soğukkuyu’daki evimde soğuk bir kış ak­şamı “Aclan Abi” isimli bir şiir yazdım, o şiirimde de Sultan Galiev mısralar arasından başını uzatır ve “Yaşasan kızıl bayrak” diye bağırır:

ACLAN ABİ

ürkek gözlerinde şüpheli yağmurlar

çocuk gülümseyişi o eski karşıyaka’dan

belki derinlerde sızlayan bir acı, gece çığlıkları

yürek suları neden geri çekilmez?

hüzün ve ihtiras, ruhunda vuruşan iki silahşör

vakta ki, sultan galiev çıkar gelir

uzak steplerin ihtilalci nal seslerinden

o an partizandır bu sessiz yaşlı adam

heyhat ki ne heyhat

dünya tiyatrosunda rolünü unutana yer yok

yolunu kaybetmiş yolcudur sisler bulvarı’nda

vız gelir, sen bize eski soğukkuyu’dan yadigarsın

Evet, 1930’larda Soğukkuyu İlkokulu Müdürü İsmail Hakkı Sayılgan ile Devlet Hanımın afacan oğlu Aclan Sayılgan’ ın ideolojilere ve romanlara sığmayan yaşamının hi­kayesi bu şiirde gizlidir.

Aclan Sayılgan hüzün yüklü bir adamdı.. Üstelik ihti­ras doluydu.. Fikir dünyası kıpır kıpırdı, çok duygusaldı, yürek suları kabarmış tüm yaşamını istila etmişti. Şiirimde geçen bu yürek suları, deniz kenarında bir karış suda bo­ğulurken bu hüzün yüklü adama son oyununu mu oyna­mıştı?..

Bize eski Soğukkuyu’yu, en güzel o anlatırdı. Tatlı, tatlı.. Okşaya, okşaya.. Müşfik bir üslupla.. Bir usta ressa­mın yumu­şak fırça vuruşları gibi.. Sanki, onun eski Soğuk-kuyu’su bir masal dünyasıydı.. “Deprem” romanında bu mahalleyi pek güzel anlatmıştır

“Deprem” romanı 1975’te İstanbul’da basıldı. Romanın giriş bölümünün en üstünde Ceyhun Atuf Kansu’nun an­lamlı bir sözü yazılmıştır:

“Kırılır, bütün oyuncaklar kırılır,

Çocuk kalplerinden mi yaparlar onları?..”

Romanı yazan bu sözü çok beğenmiş besbelli.. Daima ço­cuk kalmış olan yaşlı kalbinin hep kırık olduğunu mu söyle­mek istemiş bize?.. Bilinmez ki.. Yazarın “Tutuklama” isimli bir romanı daha vardı. Soğukkuyulu babasını, Meh­met Soğukkuyulu ismiyle anlattığı ilk romanı ise, Hakimi­yet ga­zetesinde tefrika edilmişti.

O, bir Türk Soljenitsin’i idi..

Aclan Sayılgan 1960 sonrasında, roman yazıyor, pi­yesler yazıyor, marksist ideolojinin tarihini ve içyüzünü anlatan çar­pıcı kitaplar kaleme alıyordu. Ama spot ışıkları altında ünlü bir popüler yazar değildi, onu yalnızca sağcı­lar tanıyor ve sağcılar okumaya devam ediyordu. Çünkü kulaktan kulağa fısıldandı­ğına göre, soldan (1950’li yıllar­daki Komünizm’den) dönmüş, azılı bir anti-komünist ol­muştu..

Oysa bir gün bana, “Benim ezeli talihsizliğim kitapla­rımı sağcı yayınevlerinin kapışıp basmasıdır” demişti. Bu ihtiras ve hüzün karışımı beyaz saçlı adam, özel sohbetle­rinde sosya­lizme daima inandığını içtenlikle anlatır, yal­nızca Stalin’e bo­yun eğmediğini iddialı biçimde savu­nurdu. 1951 Komünist Tevkifatında, kodeste tüm Stalinci TKP’lilerin öttüğünü gö­rünce, kafası kızıp o da ötmüştü, ama örneğin TKP üyesi Behice Boran’ı ele vermemişti.

İnkar Fırtınası, Türkiye’de Sol Hareketler, SSCB-Mark­sist Diyalektiğin Sonu, Ansiklopedik Marksist Sözlük, Yeni Sol, Sovyetlerde Eğitim ve Türk Öğrencileri gibi kitapları, 1960-70’li yıllarda raflarda yerini almıştı, sağ kitle onu adeta su içercesine okuyordu. Solun fraksiyon önderleri ise, “sakıncalı bir dönek” olduğunu ısrarla çevreye yayıyor­lardı.

Bir gün bu konuyu ona sorduğumda şöyle dedi:

“– Sovyetler’de 3 film özellikle lanetlenmiştir. Kominform’ daki Rus rezaletlerini işleyen Arthur London’un “İtiraf” filmi, Richard Burton’un başrolü oynadığı “Troçki” filmi ve Costa Garvas’ın ölümsüz “Z” filmi.. Benim tüm hayat filmim, ölümümden sonra bile geçerli olmak üzere lanetlendi. Ama inanı­yorum ki, Stalin Komü­nizmi’nin damgasını bastığı bir zulüm devleti olan Sovyetler bir gün çökecektir, ben öldükten sonra bunu hissedeceğim..”

Oysa, o ölmeden Sovyetler çöktü.. Berlin Duvarı yı­kıldı.. Doğu Bloku ülkeleri Rus pençesinden kurtuldular.. Türki Devletler bağımsızlığını kazandı.. Sovyetler’de Glas­nost ve Perestroyka gibi Komünizme yapılan diriliş aşıları tutmadı, bu büyük ülke bir anda Büyük Rusya Federas­yonu’na dönüştü ve kapitalizm bu bakir toprakları hoy­ratça ele geçirdi..

Biz, olanları hayretle izliyorduk. Bir gazeteci genç arka­daşım Hakan Atis, yıkılmış Berlin Duvarı’ndan kapıp getirdiği küçük bir taş parçasını bana armağan edince, ne yapacağımı, taşı nereye koyacağımı şaşırmıştım. Elimde tuttuğum bu kü­çük taş, insanları yıllarca bölen, delip geç­mek için ölümün bile göze alındığı bir lanet duvarının ar­tığı mıydı?..

Aclan Sayılgan ise, olan bitene hiç hayret etmemişti, ina­nılmaz bir sessizlik içindeydi, ağır bir hüzün çevresini sarmış gibiydi, tek zafer çığlığı atmadı, olup biteni alkışla­mıyordu.. Neden bu kadar sessizce karşılamıştı, komüniz­min çöküşünü acaba?.. Uzun yıllar Komünizme karşı ka­lemi ile kıyasıya mü­cadele etmiş bir kişi olarak, bu tarihi zaman diliminde ne dü­şünüyordu?.. 26 Nisan 1991 Cuma günü Kemeraltı’nda kaldığı Şükran Oteli’ne gittim.

Önce beni odasında ağırladı, sonra Şükran Lokantası’na inip ha­vuzlu avluya bakan pencere kena­rında demlenmeye başla­dık. Eski Soğukkuyu’dan, İzmir’in yaşlı semtlerinden söz açıyor, tanınmış edebiyatçılardan anılar naklediyordu. Sa­atler ilerledi.. O akşamki konuşmalarımızı teybime kay­detmişim, hâlâ durur. Aniden sormuştum:

“– Aclan abi, Komünizm çöktü, ne hissediyorsun?..”

Mavi gözlerini birden duman bürüdü, başımın üzerin­den çok uzaklara bakar gibiydi:

“– Onlara tam 10 genç yılımı verdim, sonra tüm hayatımı har­cadım. Boşa mı gitti?.. Geçenlerde Türkiye Komünist Par­tisi’nden teklif geldi, partinin eski üyelerini arayıp sormaya baş­lamışlar. Ben kabul ettim. Başvurup yeniden üye olacağım. Bun­dan şeref duyuyo­rum. Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP), Stalin’in öldür­düğü Sultan Galiev’e de üyeliğini ve iti­barını iade etti. Ben yalnızca Stalin’e karşıydım, o yüzden Ko­münizm’den döndüm. İşte şu gün­lerde o Stalin yıkılıp gidiyor. Ama sosyalizmin insancıl idealleri ya­şamalıdır, benim ezik ru­humda bu ülkü daima yaşamıştır”.

Aclan Sayılgan, sol kesime göre dönek, pişmancı, iti­rafçı, ajan, hatta bir provokatördü. Sağa göre ise, kürsü sa­hibi aka­demisyen gibi Komünizmi en iyi analiz eden bir anti-komü­nist idi. Hiçbir akademik eğitimi olmayan, yal­nızca hücre tipi örgütlenmelerden başlayarak yaşadıkların­dan hareketle bir dev dünya ideolojisini ve onun ülkesin­deki örgütlenmesini analiz edebilen bir tiyatro sanatçısının gözlemleri ve birikim­leri bu kadar çabuk nasıl harcanabi­lirdi ki?..

Bana göre, Aclan Sayılgan’a, pekala “Türk Soljenitsini” diyebilirdik.. Devlet Ti­yatrosu’nda hiçbir za­man ön plana çıkmayan, belki çıkar­tıl­mayan bir aktördü. Bilgili, aydın, lafazan ve yurtsever bir in­sandı. Beyaz saçları bu ülkenin yer altı cehenneminde ve kül­tür rüzgarlarında ağarmıştı. Ama, beni en çok Soğukkuyulu olması ilgilendi­riyordu.

Üçünü Birden Sevdim

Onu çok sevdim..

Attila İlhan’ı ve Şükran Kurdakul’u da çok sevdim.

Bu üç genç, Attila, Şükran ve Aclan, İkinci Dünya Savaşı yıllarında Karşıyaka’da, özellikle emekçi-köylü muhiti olan Soğukkuyu’da ilk komünist örgütlenmelerde birlikte çalış­mışlardı, üçü de sıkı arkadaştılar.

Sonra..

Attila, komünizmden döndü, sol kemalist oldu!..

Şükran, hep komünist kaldı..

Aclan da komünizmden döndü, ama ne yazık ki sağın yararına ça­lıştı..

Yani, tam tamına üçe bölündüler..Ve onları bölen, Sta­lin’den başkası değildi..

Şükran, Aclan’ın kızkardeşi Müjgan’a aşıktı. Aclan önce Attila’nın kızkardeşi Çolpan’a, sonra sahilden Rük­san’a aşık oldu. Attila ise, “varla yok arası aşklar” yaşadı.. Sonra eski aşklar da kayboldu.. Kayboluşun en ağır sillesini ise, Soğukkuyu yedi..

Ben ölümüne kadar Şükran Kurdakul’un yakın dostu ola­rak yaşadım, bununla onur duyarım. Aclan Sayılgan ile de dosttum, ama Şükran abi bunu bildiği halde bana onu hiç sormazdı, sanki ondan nefret ediyordu. Aclan ağabey ise hep Şükran’ı, Attila İlhan’ı bana sorardı. Soğukkuyu’ nun daracık sokaklarındaki dava arkadaşlıklarını öyle bir arardı ki, bir kö­rün hiç erişemeyeceği ışığı arayışı şek­linde tanımlayabilece­ğim duygusunu, hüzünlü gözlerinde acı ile okurdum.

Aclan Sayılgan, Ankara Oran Sitesi’nde yaşarken, onunla devamlı mektuplaştık, bir mektubunun ekinde bana küçük bir zarf içinde paha biçilmez bir risale gönderdi. Köln’de yaşayan Türkistan özgürlük savaşçılarından Dr. Baymirza Hayit’in ona gönderdiği 1926 tarihli ve 1 nu­maralı eski Türkçe “Yaş Tür­kistan” kitapçığını, Türkoloji Kütüphanemin 1 numaralı eseri olarak saklıyorum.

Yeniden Soğukkuyu’ya geliş

Daha sonra (yanılmıyorsam) 1995’lerde Aclan Sayılgan, ailesi ile birlikte yeniden Karşıyaka’ya bizim ma­halleye döndü, modernleşen Soğukkuyu’nun en alımlı caddesi olan Girne Caddesi’nin civarında bir eve yerleşti. Nergis’e giden 1775/3 numaralı sokağın 17 numaralı apartmanının en üst ka­tını satın almışlardı. Asansörsüz, çatısı devamlı akan bir kü­çük daireydi. Kan mı çekmişti?.. Yine Soğukkuyu’ya gelmişti. Evlerimiz birbirine çok ya­kındı artık. “Karşıyaka’ma kavuş­tum” diye çocuk gibi se­vinen Aclan Sayılgan ile daha çok bu­luşur olduk. Hep Sultan Galiev’i konuştuk..

Soğukkuyu’ya gidip, tam o esnada apartman ol­mak için yıkılmakta olan eski evini bolca fotoğraflamıştı. Dev kü­tüphanesi önünde nice sohbetlerimiz oldu. Hiç de zengin bir adam değildi, gönül zengini idi. Kapitalizmin hizme­tinde bir çanak yalayıcı değildi, öyle olsa idi, arabası, yaz­lıkları, lüks apartman katları olurdu, o bir tiyatro emekçisi ve gerçekte bir komünizm akademisyeni idi. Parasız ka­lınca, marksist kitap koleksiyonunu parça parça bölüp, be­nim aracılığım ile eski kitapçılara yok pahasına satarken, onun da, benim de içim parçalanırdı. Eşi Memduha ve kızı Gülcan ile birlikte çok mü­tevazi yaşardı. Aktör oğlu Şahap uzaklarda, Ankara’da idi (şimdilerde tv dizilerinde oynu­yor).

Evimin karşısında hemen her gün araştırmalarımla il­gili fotokopiler çektirdiğim “Emre Kırtasiye” isimli bir kır­tasiye dükkanında, dükkan sahibi eski devrimci Ertuğrul ve Aclan abi ile epey kaynatmışızdır. Şimdi o dükkan yok!

Aclan Sayılgan, hafta sonu denize girmek için gittikleri Selçuk sahilinde 5 Eylül 2001 günü, bir karış suda ölüverdi. Aclan ağabeyin bana armağanı olan Soprano Zehra Yıl­dız’ın CD’sini, ölümden hemen sonra Memduha Hanım geri istedi, derhal verdim. Ardından Memduha Hanım da öldü..

Evlerinde şimdi kızları Gülcan, bir sürü kedisi ile yaşı­yor. Babasına aşık bir kızın duygusallığını, her karşılaş­mamızda, her konuşmamızda iliklerime kadar hissediyo­rum. 2010 yılı başında Gülcan, bana tuğla gibi kalın bir ki­tap armağan etti. Tam 785 sayfa.. Aclan Sayılgan’ın “Tür­kiye’de Sol Hareketler” isimli önemli kitabı, bol fotoğraf ve eklerle, nefis baskılı olarak Doğu Kütüphanesi’nden ya­yınlandı. Erol Cihangir’in yayına hazırladığı bu muazzam külliyatı elime alınca şöyle bir tart­tım. Osmanlı İmparator­luğu’ndan Gorbaçov dönemine kadar olan Komünizm biri­kimini gözler önüne seren bu kitap, Aclan Sayılgan’ın bir zafer çığlığından başka bir şey değildi, bana göre..

Sağ olsaydı, hâlâ sağın tenhalardaki bir zirve adamı ol­duğuna hayıflanacak, özgürlükçü solun parlak bir marksist ideologu olamadığına pek hüzünlenecekti.. Ne yapsın?.. Dünya Tiyatrosu’nda rolünü unutana, ne yazık ki yer yok!

Sultan Galiev’in İlk Yazarı

Aclan Sayılgan ismi, benim 1965-71 yılları arasındaki üniversite öğrenciliğimde aklıma kazınan bir efsanevi isimdir. Çünkü “Mazlum Milletlerin Kurtuluş Savaşları Karşı­sında SSCB ve Sultan Galiev” isimli 1966 baskılı küçük bir cep kitabı, oku­duğum andan itibaren beni büyülü bir aleme taşıyıvermişti, o andan itibaren Sultan Galiev’in sadık bir ihtilalci kulu oldum.

Sultan Galiev.. Bir devrimciydi.. Bir Tatar’dı.. İmanlı bir komünist idi.. Asya Türklerini, komünizm şemsiyesi altında birleştirmek isteyen bir ihtilalciydi.. Düşmanlarına göre ise bir Pan-Türkist, bir Turancıydı..

Bolşevik Devrimi’nin Müslüman önderi Galiev, hiye­rar­şide Lenin’den sonra gelirdi.. Sovyet Devrimi içinde, Müslü­man Türk halklarını ayaklandırarak, onları sosya­lizme inandı­racak bir Türk Birliği projesi uyguluyordu. Ama Stalin, ona “Türkçü” suçlaması yaparak vahşice öl­dürtecekti. İsmi Asya steplerinde efsanevi bir büyüye ka­vuştu. (1990’de Sovyetler Birliği Komünist Partisi, Sultan Galiev’in haksız biçimde öldü­rüldüğünü kabul edip, onu­runu ve parti üyeliğini ona iade etti. Kaç yazar?..)

Aclan Sayılgan’ın kaleme aldığı bu küçük Sultan Galiev kitabı beni çok etkiledi. Kafam allak bullak olmuştu. Birçok sağcı ve solcu genç, birbirlerinden habersiz aynı fır­tınayı ya­şadılar ve Galiev’in Asya tipi Anti-Emperyalizm teorilerine bağlandılar. Sol ile sağın bir kaynaşma noktası ortaya çıkmıştı. Üniversite yurtlarında ve kantinlerinde Galiev tartışılmaya başlandı. “Batıda Mustafa Kemal, doğuda Sultan Galiev” yakla­şımı hızla yayılıyordu. Ama bir anda patlayan silahlı çatışma, bu akademik tartışmayı unut­turdu, ben ise araştırmaya de­vam ettim.

İşte Aclan Sayılgan bendeki bu kıvılcımı tutuşturan adamdır. Bir Soğukkuyulu, gitmiş Asya bozkırında Bolşe­vik İhtilali’nin önderlerinden Sultan Galiev’i arayıp bulmuş ve benim yüreğime getirip konuk etmişti.

Ardından Yön Yayınları’ndan basılan ve Helene Carree’ in araştırması “Asyada Marksizm ve Milliyetçilik” ki­tabını 1966’da okudum, önsözünü Doğan Avcıoğlu yaz­mıştı; baştan sona Sultan Galiev teorileri gündeme getirili­yordu. Sonra Alexandre Bennigsen-Chantal Quelquejoy’un hatırla­dığı “Sultan Galiev ve Sovyet Müslümanları” kita­bını devir­dim.

Daha sonra Halit Kakınç’ın Rusya’ya ve Tataristan’a gi­derek kaleme aldığı “Sultan Galiev” kitapları basıldı.. Attila İlhan ise, 1990-2000 arasındaki ulusalcılık mücadele­sini getirip Galiev teorilerinin üstüne oturtmaz mı?..

Kimse, bu sürecin mimarının Aclan ağabey olduğunu pek hatırlamadı bile.. Benden başka.. Aclan Sayılgan ölünce gaze­telerde küçük bir haberi çıktı. 15 Ekim 2001 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Attila İlhan, “İnkar Fırtınası Dindi” başlıklı bir yazı yazdı, hayli küçümseme koku­yordu:

“Soğuk Savaş onu kullanmış, sonra kaldırıp bir kenara at­mıştı. O tutkusal, biraz delifişek, gözleri boncuk mavisi, Karşıya­kalı deli­kanlı gitmiş, yerinde “yeraltında” geçmiş gerilimli yılla­rın yıprat­tığı, yorgun bir adam duruyor. Acaba büyük bir aktör olabilir miydi?.. Ciddi ve yorulmaz bir “müdekik”?.. Heyecanı yoğun bir romancı?.. Sanırım hepsini denedi, iki üç yılda bir, uğ­ramayı adet edinmişti: Yeni bir kitabını vermek, ecnebi basınında çıkmış bir Tür­kiye haberini ulaştırmak; fakat asıl galiba, baş başa iki Marksist ay­dın gibi dertleşebilmek için! Mahir’i (Çayan) ya­kından tanıdığını söylüyordu; bir romanında onu yazmış; ille de okumamı istiyor. Aclan Sayılgan’ı, hiçbir zaman, hiç kimse, bir aktör ya da bir yazar olarak ciddiye almadı, döneklik elbette onun için icat edilmemişti ama onun için ne kadar çok ve sık kullanıl­mıştır. Geçen gün, gaze­telerden birinde, iki satırlık bir haber: “Aclan Sayılgan öldü”. 40 karanlığının ve Soğuk Savaş’ın çarçur ettiği bir hayat daha: “İnkar Fırtınası” nihayet dindi!..”

Attila İlhan’ın yazısından etkilendiğini belirten Hasan Pulur ise, 22 Ekim 2001 tarihli Milliyet’te “Döneklik Zor Za­naat” başlıklı yazısında ölmüş gitmiş Aclan Sayılgan’a apa­çık hakaret edecekti..

Düşünüyorum da, 1950 sonrasının Aclan Sayılgan’ı, şim­dinin (2000’li yılların) dönekleri ile aynı kaba konur mu?.. Aclan Sayılgan, Soğuk Savaş’ta ülkesinin özgürlüğü için Sta­lin’e karşı çıkmıştı, şimdiki dönekler Türkiye’yi ABD ve AB’ye apaçık satıyorlar. Aynı şey mi acaba?.. Birisi çıkıp, her iki dö­neklik yolları da son tahlilde Amerika’nın kucağına oturuyor, ikisi de aynı şeydir diyebilir, ne diye­yim, o da haklı olabilir..

Gülcan’ın baba sevgisi

Hasan Pulur’un yazısına, kızı Gülcan sert tepki gös­terdi ve zehir zıkkım bir mektubu yazara postaladı, ses çıkmadı tabii ki.. Babasını çok seviyordu Gülcan.. Susa­mazdı.. Attila İlhan’a da biraz kırıldı.. Bu konuyu bağlamak istiyorum. Atilla Akar’ın 1989’da İletişim Yayınları’ndan çıkan “Eski Tüfek Sosyalistler” isimli kitabında, yazarın Aclan Ağabey ile yapıl­mış ders verici bir söyleşisi vardır. Okuyalım..

Sayfa: 124.. Attila Akar soruyor: “Peki acaba bugün ne düşünüyordu Sayılgan?.. Şu an neye inanıyor ve neyi sa­vunu­yordu? Sosyalizme düşman mıydı?”

“Hayır” diyor, “Ben kimseye düşman olamam ancak karşı olurum. Ben bugün soyut olarak Türk devleti imajını savunuyorum. Hayalimde affeden ve veren devlete tutku­num. Ve benim anladığım bu devlet demokrasiye engel değildir. Ben sosyalist partilere de oy verebilirim, yeter ki milli vasıfla­rını yitirmesinler. Avrupa komünizmi bunu çoktan anladı.”

İşte, bir “Soğukkuyulu”nun çok çarpıcı yaşamı buydu.. Aclan Sayılgan’ı niçin uzun anlattım?.. Çünkü yaşadığı yıl­larda kitap fuarına hiç adımını atmayan ve sürekli ısrarıma rağmen, gözlerini benden kaçırarak, ‘kütüphanemde veya bir tenha kitapçıda kitaplarla baş başa kalmak istiyorum’ diyen bu kitap kurdunun hiçbir zaman vatan haini, provo­katör ol­duğuna inanmadım. Keşke dedim kendi kendime.. Kolkola girip kitap fuarlarını adımlayıp, panellere birlikte katılsa idik diye hayıflandım, ama imkansızdı bu arzum. Çünkü 1940 ka­ranlığı diye bir kabus vardı, o dönemi yaşa­yanlar o kabustan bir türlü çıkamadılar, harcanıp gittiler, Soğuk Savaş’ın belalı ve karanlık dehlizlerinde..

Hüzün hiç bitmeyen bir şarkıdır

Aclan Sayılgan’ın, Ekim 1989 yılında Önsözü’nü yaz­dığı ve pek bilinmiyen “Kabahat Kimde? – Çehreler” isimli kitabını her okuduğumda içim sızlar. Komünist örgütler­den yetişip 1940’larda Stalin’e karşı çıkmanın farturasının ne kadar ağır olduğunu acıyla fark ederim. Onca eski arka­daşlıklarına rağ­men, Şükran Kurdakul ile Attila İlhan’ın kendisine karşı daha sonraki sessizliklerini bir türlü içine sindiremiyen Aclan Sayılgan, özellikle Attila İlhan’a bu ki­tabında serzenişte bulu­nur:

“Attila benden şiirlerinde hiç bahsetmez. 1946-52 yılla­rında sakıncalı piyade idim, 1954’ten sonra yani Komünist Parti’den ayrılınca gene ama bu kez ters yönde sakıncalı pi­yade kaldım. Attila’nın gençliğimizin en güzel günlerini bir­likte geçirdiğimizi unutması imkansızdır. Bana şiir yaz­mama­sını, şiirinde adımın geçmemesini anlayışla karşılıyo­rum. Ama, Attila bağışlasın beni, ben, O’nun şu küçük şii­rini ken­dime ithaf edilmiş kabul ediyorum.

“Boynuna o yeşil fuları sarma çocuk

Gece trenlerine binme

kaybolursun

Sokaklarda mızıka çalma çocuk

Vurulursun!..”

Gece trenlerinde kalboldum Attila; sokakta mızıka çaldı­ğım için vuruldum, hem de fena vuruldum!..”

Aclan Sayılgan’ın yaşamı boyunca derin bir hüznü taşı­dığını gözlemledim. Ne sola, ne sağa yaranamamak zor mes­lektir. 1946’dan Karşıyaka’daki komünist örgütlenme­den Aclan’ın sıkı arkadaşı Fahri Petek Beyefendiyi’de, 1996’da Pa­ris’te tanıdım, sevdim, saydım. Şükran, Attila, Aclan ve Fahri.. Dördü de eski Karşıyakalıydı.. Zaten Fahri ile Attila İlhan’ı tanıştıran da Aclan idi. Fahri Petek, Attila İlhan’ın Paris’e ilk gidişinde ona kucağını, evini açan, her sabah önüne ekmek ve süt şişesini koyan kişiydi, Attila İl­han’ın şiirlerinde “Mahler’in Arkadaşı” kod ismiyle geçer. Fahri Petek, 1946 sonrası komü­nist avı başlayınca, yurtdı­şına kaçmış ve daha sonra Fransa’da çok ünlenen bir ecza profesörü olmuştu, Marksist çevrelerin büyük saygısını ka­zanmış bilge bir adamdı. Arkadaşımız Gaye Petek’in baba­sıydı. Fahri Bey, 40 yıl sonra Türkiye’ye ziyarete geldi ve Karşıyakalılar olarak onun da katıldığı Şük­ran Lokan­tası’ nda bir gece düzenledik.

Yemekten dönerken vapurda yan yana oturduğumuz hala Sosyalizmden vazgeçmemiş bu kibar yaşlı beyefen­diye sormuştum:

“– Fahri ağabey, Aclan Sayılgan Karşıyaka’ya döndü, ha­tırlar mısınız onu?.. Şimdi gidip kapısını çalalım mı?..

Burma bıyıklı Fahri Petek, derin bir hüzne kapıldı, ka­ranlık denize baktı:

“– Bu gelişimde, yani yıllar sonra Attila İlhan’ın kapı­sını çaldım. Hafif bir gülümsemenin dışında beni içeri bu­yur bile et­medi. Şimdi gidip Aclan’ın kapısını çalsam, boynuma atılıp göğsümde ağlayacağını iyi biliyorum. Ama artık böyle bu­luşmalara dayanacak kalbim yok.. Konuk kaldığım eve gide­yim daha iyi.. Her şey geçmişte kaldı..”

Fahri Petek’in bu sözleri bana büyük bir ders vermiş­tir.. Moleküler Biyoloji alanında ünlü bir bilim adamı olan, Viet­nam, Küba gibi ülkelerde de görevler yapan Prof.Fahri Pe­tek Bey’i, 24 Aralık 2010 günü Paris Paul Brousse Hasta­nesi’nde 88 yaşında kaybettik.. 3 Ocak 2011 günü 12.15’te Pere Lachaise Mezarlığı’nda kendisine bir veda töreni dü­zenlen­dikten sonra, Maumejan Salonu’ndaki kremator­yumda cesedi yakıldı.. Uğur Hüküm, Cumhuriyet gazete­sinde ardından hü­zünlü bir yazı yazdı. Kızı Gaye Petek’e başsağlığı diledim.. Külleri herhalde Seine Nehrine serpil­miştir…

Gelelim Aclan Sayılgan’a..

Bendeki iz bırakan Aclan Sayılgan yukarda anlattığım ki­şidir. Özellikle “Kabahat Kimde? – Çehreler” kitabı, bi­zim ül­kemizde yazılan en içten, en analitik, anti-Stalinist kitaptır. Kapitalizmi veya sağcılığı değil, Demokratik Milli Sos­yalizmi işaret eder..

Ama bir başkası çıkar da, bir başka Aclan Sayılgan da vardır, sen yanılıyorsun derse, o söze de saygı duyarım. Çünkü gerçeğin birçok yüzü vardır, herkese göre değişebi­lir.

Dilerim, Aclan Sayılgan şimdilerde öte alemde, “Sultan Galiev Komünü”nün saygın bir üyesi olarak sonsuz huzura ka­vuşmuştur.

Muammer Ketençoğlu ve Nihat Genç

Kitap Fuarlarımıza geri dönelim..

Yine “Muammer Ketençoğlu” ile tanıştığım fuar gününü hatırlıyorum. İlk ko­nuşmamızda bin yıllık dost gibi kay­naştık. Ne kibar, ne güzel bir insandı. “Ege Türküleri” ko­nusunda yardım istemişti. Sevdim onu.

Aynı gün, her Perşembe mutlaka aldığım Leman dergisinin silahşör yazarı “Nihat Genç”in ayağına ben gittim. Leman açıkhava standında, yazar-çizer takımı arasına oturmuş, önüne gelen binlerce ideolojik soru soran uzun saçlı, kulağı küpeli aklıevveller ile uğraşıyordu.

Kuyruğa girdim, var­dım yanına, “Gardaş geçende bir Sultan Galiev yazısı yaz­dın, helal sana” diye ona sarıldım. Yerinden kalktı, önünü ilikledi, o da bana sarıldı. Benim gibi bir ihtiyarı bilinçlen­dirdiği için gururlan­mıştı herhalde..

Sultan Galiev’i, daha 1970’lerde Attila İlhan el yordamı ile yeni yeni Beningsen’in Fransızca kitaplarından öğrenir­ken, 1960’larda İstanbul öğrenci yurtlarında, (cebimde Aclan Sayılgan’ın “Galiev” kitabı ile Doğan Avcıoğlu’nun “Asyada Marksizm ve Milliyetçilik” kitabı olmak üzere), kala­balık ko­ğuşlarda Galiev üzerine seminer yaparak, Le­nin’in silah arka­daşı bu Asyalı Tatar Marksisti kitlelere an­lattığımı, nereden bilsin bizim sevgili Nihat Genç?..

Nihat’a yan bakanı, yakarım haaa! O bizim Trabzonlu hırçın evla­dımızdır!. O da bir Galiev’cidir…

ÖNEMLİ NOT:

Sultan Galiev teorilerini daha iyi anlamak ve yukarıdaki makalemizi daha derinden kavramak için aşağıdaki kitaplar mutlak okunmalıdır..

1. V.İ.Lenin – Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları- Sol Yayınları, 1993

2. Lenin’in Ulusal Sorun Teorisi ve Sovyet Rusya’daki Uygulaması (Mehmet Karaahmetli) – Toplum Yayınevi, 1976.

3. V.İ.Lenin – Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı – Sol Yayınları, 1992.

4. J.Stalin – Milli Mesele – Evren Yayınları, 1972.

5. J.V.Stalin – Proletarya Devrimi Çağında Milli Mesele – Aydınlık Yayınları, 1977.

6. Sosyalizm ve Ulusallık – Horace B.Davis – Belge Yayınları,1991.

7. Ulusal Sola Teorik Katkı – Hakan Reyhan, Örsan Şenalp, M.Gürsan Şenalp, Yiğit Akın – Ulusal Dergisi Kitaplığı (7) – 1999.

8. Müslüman Komünistler (Petrograd – Kazan 1917-1918) – Emel Akal – İletişim Yayınları, 2020.

9. Türkiye’nin Mazlum Amele ve Rençberlerine – Mustafa Suphi – Aydınlık Yayınları, 1976.