Numan Bey, 1891’de Babası Menemenlizade Rıfat Bey’in defterdar olarak görev yaptığı Bağdat’ta dünyaya gelmiştir. (Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Sitesi tarih yok) Annesi Namık Kemal’in kızı Hatice Feride Hanımdır. Tam adı Hüseyin Kemal Numan’dır. (Erkin 1980)

Numan Bey’in Öğrenim Hayatı

Numan Bey, iptidai (ilk) öğrenimini özel Selanik Terrakisi (Şemsi Efendi), rüştiye (orta) öğrenimini İstanbul (Divanyolu) Burhan-ı Terraki’de, idadi (lise) öğrenimini ise yine özel Fransız Saint Joseph’de tamamlamıştır. Yüksek tahsil için İsviçre Lozan Üniversitesi Hukuk Fakültesini tercih etmiştir. Buraya 1911’de kaydolan Numan Bey 1914’te mezun olmuştur. Şimşir’e göre Numan Bey Hukuk Fakültesini birincilikle bitirmiştir. (Şimşir 2010) Numan Bey aynı zamanda Arapça, Farsça, Fransızca ve Almanca bilmektedir. Lozan Üniversitesini bitiren Türk öğrenciler 1912’de “Türk Talebe Cemiyeti” adıyla bir öğrenci cemiyeti kurmuştur. Numan Bey cemiyetin ilk başkanı olmuştur.

Türk Talebe Cemiyeti’nin kuruluşunun yirmi beşinci yıl dönümü nedeniyle düzenlenen kutlama gecesine Numan Menemencioğlu, Türkiye’nin Bern Elçisi Vasfi Menteş, Ethem Menemencioğlu, Fuad Köprülü ve Türk öğrenciler katılmıştır. Numan Menemencioğlu konuşmasında Lozan’daki eğitiminden ve hocalarının programa katılmasından duyduğu mutluluğu dile getirirken sonra sözü öğrenim gördüğü okullara getirmiştir. Menemencioğlu eğitimiyle ilgili olarak irfanını “İsviçre mektebi ve Büyük Şefi Atatürk’ün Mektebine [Şemsi Efendi Mektebi]” borçlu olduğunu özellikle belirtmiştir.

Numan Bey’in Çalışma Hayatı

Numan Menemencioğlu 1914’te Osmanlı Hariciye Nezaretine intisap edip 29 Ekim 1914-31 Ekim 1922’de Viyana Büyükelçiliğinde Üçüncü Katip, 1 Kasım 1922-19 Ocak 1923’te Bern Elçiliği Evrak Memuru, 20 Ocak 1923’te Paris Mümessilliği İkinci Katibi, 5 Mayıs 1923’te Bükreş Elçiliği Başkatibi, 29 Aralık 1924’te Atina Büyükelçiliği Başkatibi ve 14 Haziran 1927’de Beyrut Başkonsolosu olmuştur.  Memuriyetinin başından beri zeka ve yeteneğiyle temayüz etmiş ve çalışkanlığı, bilgisi ve dürüstlüğüyle çok geçmeden amirlerinin güvenini sağlamıştır. 23 Haziran 1928’de Ankara’ya dönüp Dışişleri Bakanlığında Siyasi Daire Genel Müdürü olmuştur. Meslekteki istisnai parlaklığı kısa sürede Cumhurbaşkanı Atatürk ve Başbakan İsmet İnönü’nün dikkatlerini celp edip takdirlerini kazanmıştır. 1 Temmuz 1929’da Birinci Derece Ortaelçi payesiyle Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı, 1 Temmuz 1931’de Birinci Sınıf Ortaelçi Müsteşar, 11 Haziran 1933’te de Genel Sekreter olmuş ve 1937’de Gaziantep milletvekili seçilmiştir. (Atatürk Ansiklopedisi 2023)

1930’lu yıllarda Atatürk’ün direktifiyle Boğazlar ve Hatay gibi ülkenin milli meselelerinin ikili ve çok taraflı platformlarda yabancılarla müzakeresinde ve çözümlenmesinde hayati roller üstlenmiştir. Bu dönemde Türk dış politikasının formülasyonu ve özellikle fiilen uygulanmasında Atatürk ve Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’tan sonra etkili üçüncü kişi olduğu söylenebilir. Menemencioğlu işlek zekası ve uzlaşma maharetinden ötürü uluslararası camiada sayılan bir diplomat olmuştur.

Menemencioğlu İsviçre’nin Montreux kentinde toplanacak konferansta Türkiye’nin 1923 tarihli Boğazlar Sözleşmesinde yapılmasını istediği revizyonu İngiliz hükümet yetkililerine izah için 20-28 Mayıs 1936’da Londra’yı ziyaret etmiş ve Türk tezlerinin kabulü konusunda İngiltere Dışişleri Bakanı Anthony Eden’i iknada başarılı olmuştur. 22 Haziran-20 Temmuz 1936’da yapılan konferansa katılan Türk teknik heyetine başkanlık etmiş, toplantılar sonunda imzalanan sözleşmede Boğazlar üzerinde Türk egemenliğinin sağlanmasında etkin rol oynamış ve bu çabalarından dolayı Atatürk’ün eşsiz takdirlerine mazhar olmuştur. (Atatürk Ansiklopedisi 2023)

Numan Menemcioğlu’nun Dışişleri Bakanlığı Dönemi

Başbakan Dr. Refik Saydam Haziran 1942’de geçirdiği kalp krizi nedeniyle hayatını kaybetti. İnönü, İzmir milletvekili Şükrü Saraçoğlu’nu yeni hükümeti kurması için Başbakan olarak görevlendirdi. (Öztürk 1968) Saraçoğlu oluşturduğu hükümeti güven oylaması için Meclis başkanlığına arz ettikten sonra oylamaya geçmeden önce hükümetin takip edeceği dış politika hakkında kısaca şunları söylemiştir. “…Hudutlar haricinde hiçbir sergüzeşt arkasında koşmayan ve koşmayacak olan Türkiye, harbin dışında kalmak imkânlarını aramış ve bu imkânları da şuurlu ve müsbet bir bitaraftık üzerinde yürümekle bulmuştur…” İngiltere ile olan “müttefikliğin” ve Almanya ile olan “dostluğun” önemini de vurgulayan Saraçoğlu konuşmasını Meclisten güvenoyu talep ederek tamamlamıştır. (Öztürk, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Programları 1968)

Hükümetin kurulmasından kısa bir süre sonra Mecliste boş olan milletvekilleri için ara seçim kararı alınmıştır. Adaylar henüz açıklanmadan Numan Menemencioğlu basında ilk geçen isim olmuştur. CHP Genel Başkan Vekili Şükrü Saraçoğlu’nun imzasıyla İstanbul milletvekilliğine Genel Sekreter Numan Menemencioğlu aday yapılmıştır. (Erkin 1980)

1942 ara seçimi 9 Ağustos Pazar günü İstanbul Üniversitesinin konferans salonunda yapılmıştır. Menemencioğlu İstanbul ikinci seçmenlerin kullandığı 1814 oyun tamamını alarak İstanbul milletvekili seçilmiştir. ( Ulus Gazetesi 1942)

Menemencioğlu yemin töreninden sonra beklendiği üzere 12 Ağustos 1942’de genel sekreterlikten Dışişleri Bakanlığına getirilmiştir. (Ulus Gazetesi 1942)

Numan Menemencioğlu Türkiye Cumhuriyeti’nin 8. Dışişleri Bakanı olarak 13 Ağustos 1942 günü göreve başlamıştır.

Dışişlerinde çalışan memurlara yaptığı konuşmada Dışişleri Bakanı olmasını “doğrudan doğruya Hariciye mesleğinin bir şerefi ve hariciyemizin gösterdiği muvaffakiyete bir delil addettiğini” söylemiştir. (Vatan Gazetesi 1942).

Numan Bey Dışişleri Bakanlığı görevine getirilmesiyle ilgili olarak şu sözleri söyler: “Ben bu makama hiçbir şekilde yabancı değildim, zira on üç senedir bakanlığın başındaydım ve bu nedenle de Türkiye’nin dış politikasına yön vermekteydim. Sorumluluğum yalnızca başka bir şekil almıştı. (Erkin 1980)

Basında Numan Menemencioğlu’nun uluslararası şöhreti, başarılı müzakereci kişiliği ön plana çıkarılmıştır ve elde ettiği başarılardan övgüyle söz edilmiştir.

Numan Menemencioğlu Dışişleri Bakanı olduktan sonra ilk önemli görüşmeyi ABD Başkanı Roosevelt’in özel temsilcisi Wendell Willkie ile yapmıştır. Görüşmeden sonra Willkie şerefine Marmara Köşkü’nde bir akşam yemeği verilmiştir. Willkie Türkiye’den ayrılırken verdiği demeçte “Çok kıymetli Hariciye Vekiliniz Numan Menemencioğlu’nun uluslararası kimliği, kendisiyle yaptığım temastan bir kat daha yücelmiş bulunuyor.” demiştir. (Yeni Sabah Gazetesi 1942)

Numan Bey’in Dışişleri Bakanlığına getirilmesi yurt dışında da büyük bir ilgi görmüştür ve yabancı devlet adamları Numan Bey’e tebrik telgrafları çekmişlerdir. Basında ise Türk dış politikasını öven yazılar yazılmıştır.

Numan Menemencioğlu’nun Dışişleri Bakanlığından İstifası

Türkiye ikinci Dünya savaşına katılmamıştır ancak savaşın olumsuz şartlarından etkilenmiştir. Savaş süresince Türkiye hep tarafsız kalmaya çalışmıştır ancak bu çok zor süreç olmuştur. Birinci ve İkinci Saraçoğlu hükümeti sorunları çözmek için çok uğraşmıştır. Numan Menemencioğlu’nun Dışişleri Bakanlığı görevinden istifa etmesine neden olan gelişme silahlı Alman gemilerinin Boğazlardan ticaret gemisi görünümünde geçme sorunudur. Bu sorun özellikle İngiltere ile Türkiye arasında ciddi bir krize neden olmuştur. (Erkin 1980)

İngiltere Boğazlardan geçen bu gemilerin Ege Denizinde silahlandırıldığını iddia ediyordu ve Türkiye’den de bu gemilerin Boğazlarda kontrol edilmesini istiyordu. Numan Bey bu gemilerin Almanya Büyükelçisi Franz Von Papen’in verdiği bilgilere göre savaş gemisi olmadığını söyledi.

Türkiye’nin yapılan Montreux Boğazlar Sözleşmesinde tarafsız olunan bir savaşta ticaret gemilerinin Boğazlardan geçmesinde herhangi bir engel yoktu. Buradaki sorun İngiltere’nin gemilerin Türkiye tarafından aranması istemesi ancak bu seferde Alman gemileri Boğazlarda durdurulup arandığında Almanya ile de gerginliğin oluşmasıydı. (Erkin 1980)

Bu gelişme şu şekilde olmuştur: Boğazlardan ticaret gemisine dönüştürülmüş altı Alman savaş gemisi geçmektedir. Bu durumun fark edilmesiyle İngiltere ve Müttefik Devletlerin elçileri Türk makamlarıyla iletişime geçerek Türk Dışişlerini uyarmışlardır. (Erkin 1980)

İngiltere bu durumu Türkiye’ye bir nota vererek çok şiddetli bir şekilde protesto etmiş ve İngiltere Hükümeti Alman gemilerin ticaret gemisi şeklinde Türkiye Boğazlarından geçmesini yapılan Montreux Boğazlar Sözleşmesindeki anlaşmalara göre aykırı olduğunu iletmiştir.

Bu görüşmelerin ardından Bakanlar Kurulu toplanmış ve Boğazlardan geçen Alman gemilerinin aranmasına karar verilmiştir.

Türkiye, İngilizlerin ısrarlı tutumu nedeniyle “ticari sıfat verilerek” Boğazlardan geçmek isteyen altı Alman gemisini petrol nakline ve savaşta kullanmaya uygun olduğunu düşünerek Boğaz’da durdurmuştur. ( Tanin Gazetesi 1944)

Gemilerde yapılan arama ve incelemelerde askeri üniformalarını sivil kıyafetlerle değiştirilmiş Alman Subayları, hafif makineli silahlar ve radarlar bulmuştur. (Erkin 1980)

Böylelikle bu durum çok farklı bir boyuta uzanmış, Türkiye’yi İngiltere ile Müttefik Devletlerin karşında zor duruma sokmuştur. Türkiye Almanya Hükümetine bir nota çekmiş ve bu hilesini protesto etmiştir.

İngiltere Dışişleri Bakanı Anthony Eden Avam Kamarasında Alman gemilerinin geçişi hakkında bir açıklama yapmıştır ve Türk Hükümetini eleştirmiştir. Anthony Eden’ın bu açıklamasından sonra Numan Menemencioğlu Dışişleri Bakanlığı görevinden istifa etmiştir.

Numan Menemencioğlu’nun istifasından sonra Başbakan Şükrü Saraçoğlu Dışişleri Bakanlığı görevini kendi üstüne almıştır ve hem Başbakanlık hem de Dışişleri Bakanlığı görevini üç ay birlikte götürmüştür. (Erkin 1980)

Erkin’e göre Menemencioğlu’nu istifaya götüren süreçte yaşanan gelişmeler şöyle olmuştur: Menemencioğlu’nun da bulunduğu Cumhurbaşkanı İnönü ile Knatchbull-Hugessen arasında olan görüşmenin ardından yapılan Bakanlar Kurulu toplantısında İnönü’nün gemileri aranması isteğine Menemencioğlu sert bir şekilde karşı çıkmıştır. Hatta Menemencioğlu İnönü’ye “ağır bir hitapta” bulunmuştur. Saraçoğlu müdahale ederek Menemencioğlu’nu Cumhurbaşkanı’na böyle hitap edemeyeceğini söylemiş ve onu istifaya davet etmiştir. Bu diyalogdan sonra Menemencioğlu istifasını vermiştir. (Erkin 1980)

Menemencioğlu istifasının ardından bakanlığa gelmiş ve bir veda töreni düzenlenmiştir. (Erkin 1980)

Bu gelişmeler üzerine Ankara’da önce TBMM, ardından CHP Meclis Grubu Hasan Saka’nın başkanlığında olağanüstü toplanmıştır (Erkin 1980)

Türkiye bundan sonra aldığı kararla ve Boğazlar üzerindeki haklarına dayanarak oradan geçen ticaret gemilerini de kontrol etme kararı almıştır.

Numan Menemencioğlu’nun Paris Büyükelçiliği Dönemi (1944-1956)

Numan Menemencioğlu bakanlık görevinden istifa ettikten sonra 15 Haziran 1944 ile 30 Kasım 1944 aralığında Parlamentoda İstanbul milletvekili olarak çalışmalarını sürdürmüştür. 1944’ün Sonbaharında Paris’e büyükelçi atanması gündeme gelmiştir. (Erkin 1980)

Numan Bey’in 9 Kasım 1944’te Paris Büyükelçisi olarak atanmasına karar verilmiştir ve Numan Bey 30 Kasım 1944’te Milletvekilliği görevinden istifa etmiştir.

Menemencioğlu, Paris’e gitmeden önce İnönü tarafından kabul edilmiş ve onun son emirlerini almıştır. (Cumhuriyet Gazetesi, 6 Birincikânun 1944)

Numan Bey Paris Büyükelçisi olarak görev yaptığı sürece Türk-Fransız ilişkilerinin gelişmesinde çok çaba sarf etmiştir ve hatta Numan Bey Türkiye’nin NATO’ya giriş sürecinde büyük bir katkı sağlamıştır.

Numan Menemencioğlu 30 Kasım 1944’te atandığı Paris Büyükelçiliği görevinden 2 Kasım 1956’da yaş haddinden emekli olarak ayrılmıştır. (Erkin 1980)

Numan Bey böylelikle kırk yıllık diplomatlık kariyerinin de sonuna gelmiştir.

Menemencioğlu Paris’ten ayrılmadan önce Fransa Cumhurbaşkanı Rene Coty, onun şerefine bir öğle yemeği düzenlemiştir. Coty, yemekte Menemencioğlu’na Legion D’Honneur (Lejyon Donör)¹ nişanının en yüksek rütbesini vermiştir. Coty, yaptığı konuşmada Menemencioğlu’nun gidişine üzüldüğünü, onun iki ülke arasındaki ilişkilerin başarılı bir şekilde devam etmesindeki katkılarını ve zor zamanlarda gösterdiği çabalarını takdir ettiğini söylemiştir. (Erkin 1980)

Numan Bey’in Vefatı

Numan Bey Paris Büyükelçiliği görevinden ayrıldıktan sonra 1957 yılının Ekim ayında yapılan erken genel seçimde DP İstanbul Milletvekili olmuştur.

Bir süre Milletvekili olarak siyasi çalışmalarını sürdüren Menemencioğlu 15 Şubat 1958’de Ankara’daki evinde geçirdiği “ani bir rahatsızlık” nedeniyle hayatını kaybetmiştir. (Erkin 1980)

Menemencioğlu’nun cenazesi Hacı Bayram Camii’nde kılınan öğle namazının ardından askeri bir törenle kaldırılmış ve Ankara Cebeci Asri Mezarlığına defnedilmiştir.

Sonuç

Numan Bey çok iyi bir eğitim almış ve Türkiye’yi Dış Politika ’da uzun süre çok iyi bir şekilde temsil etmiştir. Dış politika ‘da onun kullandığı müzakereci dili hep dikkat çekmiş ve adından söz ettirmiştir. Dolayısıyla Numan Menemencioğlu çok iyi bir Devlet terbiyesi ile yetiştirilmiş başarılı bir bürokrattır. Dış politika ’da Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin çıkarlarını kendine düstur edindiği için Milli bir Kahramandır.

Kaynakça