Hasan Hüsnü Saka, 1885 (1301) tarihinde Trabzon’da doğdu. Saka, ilköğrenimini Trabzon İbtidai Mektebi’nde, orta öğrenimini Trabzon Rüştiyesi’nde tamamladı. Müsabaka ile Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’ye” girdi ve II. Meşrutiyetin ilan yılı olan 1908’de buradan mezun oldu. Aynı yıl Divan-ı Muhasebat’ta (bugünkü Sayıştay) katip olarak göreve başladı. 1909 yılında yeni idarenin Avrupa’ya gönderdiği ilk öğrenci kafilesine katılmaya hak kazanarak Maarif Nezareti tarafından Yüksek Lisans eğitimi için Paris’e, Siyasi İlimler Okulu’na gitti. (Türk ve dünya ünlüleri ansiklopedisi, 1989)
1912’de yurda döndü ve Divan-ı Muhasebat’taki görevini sürdürdü. Bu arada Mülkiye’de muallim yardımcısı olarak göreve başladı. Burada iktisat ve istatistik derslerine girdi.
1915’te Maliye Nezareti Varidat Umum Müdürlüğü’nde mümeyyizlik görevine başladı. 1916’da, 1. Dünya Savaşı’nın ortasında Eskişehir Bölge İktisat Müdürü oldu. Eylül 1917’de Maliye Nezareti’ndeki eski görevine getirildi. Ticaret ve Ziraat Nezareti, daha sonra İaşe Nezareti kurulduktan sonra Teftiş Heyeti Müdürlüğü yaptı, Eylül 1918’de bu görevinden istifa ettikten sonra devam eden Mülkiye Mektebi öğretmenliğine döndü. Ocak 1920’de toplanan son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na Trabzon milletvekili olarak girdi ve 16 Mart 1920’ye kadar çalıştı. Meclis’teki faaliyetlerini Felah-ı Vatan grubu içinde sürdürdü. (Hasan Saka’ya Armağan, 1998)
Misak-ı Milli’yi destekledi. Son Osmanlı Mebusan Meclisi dağıtıldıktan sonra Ankara’ya geçti ve TBMM’nin ilk döneminde memleketi Trabzon’da mebus seçilerek 1954’e kadar sürecek Meclis hayatına adım attı. Meclis’e girer girmez Bütçe Komisyonu’nda görevlendirildi. 5 Mart 1921’de, bu komisyonun sözcülüğüne seçildi. Başkanlığını Cavit Bey’in yaptığı batılı manada da ilk bütçeyi hazırlayan ekibin içinde yer aldı. Mali-ekonomik sorunlarda Avrupa tarzı eğitim görmüş adam azlığı Saka’ya duyulan ihtiyacı önemli ölçüde arttırdı. Saka’nın üstlendiği görevler tam da eğitim gördüğü alanda oldu ve siyasi hayatının sonuna kadar ilgilendiği sorunlara ciddi ve bilinçli yaklaşımı sonucu aranan bir görev adamı olarak tanındı.
Saka’nın, Fevzi (Çakmak) Paşa kabinesinde 19 Mayıs 1921’de Maliye Vekili oldu. (Türk ve dünya ünlüleri ansiklopedisi, 1989)
İstiklal Mücadelesi’nin en kritik döneminde ordunun ihtiyaçlarını karşılamak için büyük çaba içindeydi. Saka, 22 Nisan 1922’de görevinden istifa etti. 11 Mayıs 1922’de İktisat Vekilliğine getirildi. 29 Ağustos’ta Türkiye ile Rusya arasında yapılacak ticaret anlaşması için kurulan konsorsiyumun başına getirildi. (Türk Parlamento Tarihi , 1995)
Saka’nın Maliye Vekili olduğu 1921-1922 yıllarında, mevcudu artan ordu ve savaş koşulları nedeniyle masraflar çok artmış, buna karşılık tarım ürünleri, emlak, hayvan ve kazanç üzerinden alınan vergiler kaybedilen topraklar nedeniyle azaldığı için gelirler de azalmıştı. Buna çözüm olarak Fransa’dan dış borç alınması ve maaşların azaltılması gibi öneriler geldi, bir başka sorun da vergileri İstanbul Hükümeti’nin toplamasıydı. Hasan Saka’nın hassasiyetini yansıtan bir konuşma ise çözüm önerisi olarak hazine arazilerinin satılması konusunda geçmiştir, Saka ”On kuruşluk malı bir kuruşa satmam’’ diyerek, tepki toplamasına karşın teklifi reddetmiştir. (Bilgin, 2005)
Saka’nın arazi vergisini tek seferde ödeyenlerin bu vergiden muaf olmasını sağlayacak kanun teklifi tahsilinin zorluğu üzerinden eleştirilerek reddedilince, Saka teklifin reddedildiği gün olan 22 Nisan’da istifa etmiştir. (TBMM Zabıt Ceridesi)
Toplumun her kesiminin mücadeleye katıldığı Kurtuluş Savaşı yıllarında Maliye Bakanı olan Saka bu yıllarda bile insanları ikna edebilmeyi başarmıştır. (Atay, 1998)
Saka, Milli Mücadele yıllarında ve sonrasında her ayrışmada hep ciddi ve sade bir tutum takınmış ve Mustafa Kemal yanlısı olmuştur, devletin kasasını emanet alan Saka, köklü bir aileden gelmesi, yurtta ve yurtdışında dönemin iyi okullarından tahsil edinmesi sayesinde düşünce dünyasını zenginleştirdi.
Fethi Bey’in kurduğu V. İcra Vekilleri Heyeti’nde (14 Ağustos-27 Ekim 1923) Mahmut Esat Bey’den sonra İktisat Vekili oldu. 30 Ekim 1923’te kurulan ve ilk Cumhuriyet Hükümeti olan İsmet Paşa kabinesinde de yerini korudu. (CEBESOY, 1960)
Kabine bazı yeni bakanlıklar kurulması gerekçesiyle istifa etti. Ticaret Vekaleti kuruldu ve bakanlığa Saka getirildi. 21 Kasım 1924’te kabinenin istifası üzerine görevi son buldu. Aynı gün hükümet kurma görevi Fethi Bey’e verildi ve Saka bu kabinede görev almadı. (Türk Parlamento Tarihi , 1995)
Bu arada Saka Darülfünun Hukuk Fakültesi’nde İktisat Doçenti idi. Bu dönemde (1925-27) idare meclisi heyetinde yer olan Saka, BMM Reisvekilliği’ne seçilince banka faaliyetlerini bıraktı. (Kocabaşoğlu)
Fethi Bey kabinesinin istifası üzerine 3. İsmet Paşa hükümeti kuruldu ve Hasan Saka Maliye Vekaleti’ne getirildi. Bu zamana kadar Cumhuriyet, Osmanlı parasını
kullanmaya devam etmişti. Bütün eski banknotların Cumhuriyet Paraları ile
değiştirilmesi 08.11.1925 tarihinde Bakanlar Kurulunca karara bağlanarak Meclis’e
gönderildi. Konu Maliye Komisyonu’nda incelendi, rapor hazırlandı ve söz alan Saka
bu işlemin kaçınılmazlığını anlattı (Bilgin, 2005).
Bir diğer önemli olay da Aşar Vergisi’nin kaldırılmasıydı. Bu vergi 1/10 oranında alınan ayni bir vergiydi, yalnız burada sorun verginin kendisinde değil, alınış şeklindeydi. Vergiyi hükümet adına müteahhit toplardı ve bu usul zaman zaman köylü üzerinde baskı oluştururdu. Aşar Vergisi gelirlerinin zamanın bütçesine 4’te 1 oranında katkı
sağladığı düşünülürse 17 Şubat 1925 / 552 sayılı kanunun önemi daha iyi anlaşılabilir.
Hatta İsmet Bey, halkın buna inanmakta güçlük çektiğini de belirtmişti. (Aydemir, 1993) Fransız Rejisi’nin kaldırılmasını sağlayan kanun, şeker fabrikaları
kurulması hakkında kanun (601 sayılı) çıkarılması da ekonomik alanda yapılanlara,
yapılmaya çalışılanlara örnek olarak verilebilir. (Aydemir, 1993)
Saka 13 Temmuz 1926’da Maliye Vekâleti’nden istifa ederek ayrıldı. 1 Kasım 1926’da II. Dönemin IV. Toplantı yılının başında yapılan Başkanlık Divanı seçiminde TBMM Başkanvekilliği’ne getirildi. Saka 24 Eylül 1935’te İstanbul’da 30.su yapılan Uluslararası Parlamentolar Birliği toplantısına da başkanlık yaptı. 1 Kasım 1935’te ise TBMM Başkanvekilliği görevinden ayrıldı. 1925-1941 arasında bu görevlerine ek olarak, Ankara Hukuk Fakültesinde Maliye ve 24 Ekim 1936’da İstanbul’dan Ankara’ ya taşınan Siyasal Bilgiler Okulu Umumi İktisat profesörlüğünü üslendi. Hükümetin profesörlük ve milletvekilliğinin bir arada yürütülmesini yasaklaması üzerine 30 Eylül 1941’de milletvekilliğini tercih etti. (Türk Parlamento Tarihi , 1995)
1935-1944 arası CHP başkanvekilliği yaptı. (Bilgin, 2005)
9 Mart 1943’te kurulan II. Saraçoğlu Hükümetinde, istifa eden Numan Menemencioğlu yerine 13 Eylül 1944’te Dışişleri Bakanı oldu. San Francisco Konferansı’nda (25 Nisan-26 Haziran 1945) Türk Heyeti Başkanıydı. Ağustos 1946-9 Eylül 1947 arasında Recep Peker kabinesinde Dış İşleri Bakanlığı’nı sürdürdü. (Türk Parlamento Tarihi , 1995)
II. Dünya Savaşı’nın bitimiyle Türkiye’de politik iklim değişmeye başladı.
CHP’ye karşı hem parti içi hem de parti dışı muhalefetten itirazlar geliyordu.
Tartışmalı 1946 seçimlerinden itibaren CHP hızla kan kaybetmeye başlamıştı. Bu karmaşık
ortam Peker kabinesinin istifa etmesine yol açtı. Sonrasında daha ılımlı
tutumuyla bilinen Hasan Saka’ya hükümet kurma görevi verildi ve 10 Eylül 1947’de
1. Hasan Saka Hükümeti kuruldu. (Ahmad, 1976)
Saka 8 Haziran 1948’de kabinenin yıpranması nedeniyle istifa etti ve iki gün sonra 10 Haziran’da 2. Saka Hükümetini kurdu. (İnönü, 2001)
Türkiye’de çok partili yaşama geçişle birlikte parti içinde ve dışında artan eleştirilerin hedefi olan bu hükümet de uzun ömürlü olmadı ve 14 Ocak 1949’da istifa ile son buldu. Bu hükümet döneminin en önemli icraatlarından biri gizli oy açık tasnif ilkesini benimseyen yeni seçim kanununun meclisten geçmesidir.
Yeni seçim usulü yani gizli oy-açık tasnif ilkesi Ocak 1948 yerel seçimlerinde uygulandı ve
genel seçimlerde bu usulün uygulanmasının kolay olacağı kanısına varıldı. 13 Ocak
1948 günü Hasan Saka Meclis’e sunulacak kanunlar hakkında açıklamalarda bulundu. Bu
Konuşmasında yerel seçimlerde uygulanan bu yöntemin genel seçimde de uygulanması için
ilke kararı alınmasını istedi. Recep Peker yanlılarının sert muhalefetine karşın teklif çoğunlukla kabul edildi.
Hasan Saka’nın Başlıca Eserleri
1.İlm-i Mali
2.Maliye Ders Notları
3.Dış Ticaret ve Gümrük Politikası
Hasan SAKA’nın eğitime verdiği önemin somut örneği olan bu eserler, Cumhuriyet’e yetişmiş insan gücü sunma isteğinin de etkisiyle, karşılaştırmalı bilgilerle ve anlaşılır bir dille hazırlanmıştır.
Lozan Müzakereleri
Hasan SAKA’nın Fransa’da mali konularda eğitim görmüş olması Lozan Konferansı’na gönderilmesinde ana etkendir. Lozan’da İsmet Paşa ve Rıza Nur ile birlikte Türk delegesi olarak bulundu.
1 Ocak 1923 günü Meclis’te konferansa ilgili açıklamalar yaptı. Anlaşmanın
imzalanmasından sonra 10 Ağustos’ta yurda döndü. Dönem içinde 31’i gizli oturumda
olmak üzere 118 konuşma yaptı. (Türk Parlamento Tarihi , 1995)
Lozan Konferansı’nda 3 esas komisyon oluşturuldu:
1. Topraklar, Askerliğe Ve Boğazlara Ait İşler Komisyonu.
2. Ekalliyetler (Azınlıklar Komisyonu)
3. Maliye, İktisadi Ve Hukuki İşler Komisyonu
Saka da uzmanlığının maliye olması sebebiyle 3. komisyonda görev almıştı. (Nur 1991)
Saka, Lozan konferansı süresince Ankara ve Konferans heyeti arasında mekik dokumuş ve her zaman Ankara’nın talimatı ile çalışmıştır. Osmanlı’nın dış borçlarının Osmanlı’dan çıkan devletlere bölüştürülmesi ve kapitülasyonlar konusunda çok emek sergilemiştir.
Saka heyete Mustafa Kemal’in önerisiyle ve maliye uzmanı olduğu için katıldı.
Saka, maddi ve manevi açıdan büyük kayıplarla kazanılan Kurtuluş Savaşı kazanımlarını masa başında feda etmemek için canla başla çalışmıştır. Bu süreçte kişisel ve fevri tutum takınmaktan çok meclisin ilkeli tutumunu yansıtmıştır.
Lozan’da mali konularda Türk tezi büyük ölçüde kabul edilerek, Osmanlı Devletinden
kalan borçların ve faizlerinin imparatorluktan toprak alıp ayrılan devletlere dağıtılması
kabul edildi. (Sulh Muahedesi Madde 46-57 arası)
Lozan Sonrası
1923-1944 arası dönemde Hasan Saka ciddi bir görev bilinciyle kendisine verilen görevleri ve öğretim görevliliğini birlikte yürütmüştür. Siyasi açıdan ise Atatürk-İnönü çizgisinden hiç ayrılmamıştır.
Saka 1 Temmuz 1926’da Türkiye’yi temsil etmek üzere Cenevre Konferansı’na gitti. 13
Temmuz’da Maliye Vekilliği görevinden ayrıldı. 1 Kasım 1926’da TBMM Başkan
vekilliğine seçildi. Bu görevini III. Ve IV. Dönemlerinde de sürdürdü. 1927’de Sanayi Teşvik Kanunu çıkarıldı.
Bunların dışındaki önemli olaylardan biri ise özel sektörü destekleme amacıyla, 24 Ağustos 1924’te 1 000.000 liralık sermaye ile İş Bankası’nın kuruluşudur. Saka İtibar-ı Milli’nin İş Bankasına dönüştürülmesi isteminde aktif rol aldı ve İş Bankası’nın ortaklarından biri oldu, 24 Eylül 1935’te İstanbul Yıldız Sarayı’nda yapılan Uluslararası Parlamentolar Birliği’nin 30. konferansına başkanlık etti. 1 Kasım’da bu görevinden ayrıldı. Siyasal Bilgiler Okulu’nda ders vermeyi sürdürdü. 1929 ekonomik krizi tüm ülkelerin ekonomilerini sarstı. Gümrük sınırlamalarından zaten yeni kurtulmuş hükümet krizin etkilerini azaltmak için gümrük duvarlarını yükseltti, ithalatı azaltıp ihracatı artırmaya yönelik tedbirler aldı ve bu 8 yıl boyunca dengede açık verilmedi. Bu dönem kapalı bir iktisadi politika izlendi ve az çok başarı sağlandı. II. Dünya Savaşı da Türkiye’nin serbest ticaret zihniyetine geçişine olumsuz etki yaptı. Bütün bunlar Hasan Saka’nın ve CHP’nin kaderine etki edecek olaylara yol açtı. (Arıkan, 1997)
Saka, bakanlığı ve başbakanlığı döneminde ılımlı, hoşgörülü tutumuyla diğer liderlerden ayrılmıştır, çok partili yaşama geçiş sürecinde demokratikleşme yanlısı politikaları takip etmiş ve kabinede genç ve döneminin ılımlı-özgürlükçü kabul edilen isimlerine yer vermiştir.
Kaynakça
Feroz AHMAD, Türkiye’de Çok Partili Politika’nın Açıklamalı Kronolojisi, 1976, Bilgi Yayınevi
Zeki ARIKAN, Tarihimiz ve Cumhuriyet 1997, Tarih Vakfı Yurt Yayınları
Falih Rıfkı ATAY, Çankaya, 1998, Bateş Yayınları
Şevket Süreyya AYDEMİR, İkinci Adam, 1993, Remzi Kitabevi
Semra BİLGİN, Türk Siyasi Hayatında Hasan SAKA, Yüksek Lisans Tezi, 2005, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Ali Fuat CEBESOY, Siyasi Hatıralar, 1960, Doğan Kardeş Yayınları
Yılmaz GÜLCAN, Cumhuriyet Halk Partisi, (1923-1946), 2001, Alfa Yayınları
Hasan Saka’ya Armağan, 1998, Birleşmiş Milletler Türk Derneği
TBMM Zabıt Ceridesi
İsmet İNÖNÜ, Defterler, 2001, Yapı Kredi Yayınları
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, 1989
Türk Parlamento Tarihi, 1995
Sulh Muahedesi
Fatih ÖZTÜRK, Hasan SAKA, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
