Cumhuriyetin ilanıyla birlikte laik düzen ve çağdaş dünya görüşü çerçevesinde gerçekleştirilmiş olan devrim hareketleri radikal çevrenin tepkisine yol açmıştı. Gerçekleşen değişim ve dönüşümler, eski düzeni savunan, değişime direnen ve eskiye dönülmesini isteyen kişileri birtakım faaliyetler içerisine sokmuştu. Bu faaliyetlerin sonucunda meydana gelen olaylardan biri olan Menemen Olayı, şeriat ve laiklik arasındaki mücadelenin önemli örneklerinden biridir. Ben de Milli Kahramanlar yazı dizisinin bu ayki yazısında, bu önemli mücadelede şehit olan Mustafa Fehmi Kubilay’ın hayatını sizlere aktaracağım.
Hayatı
Mustafa Fehmi Kubilay, Girit göçmeni bir ailenin çocuğu olarak 1906 yılında Adana’nın Kozan ilçesinde dünyaya gelmiştir. Dönemin zorlu şartlarında hem okuyup hem çalışmak zorunda kalan Mustafa Fehmi, terzi çıraklığı yaptığı sırada girdiği Antalya Muallim Mektebi’nin sınavında başarılı olmuş ve yatılı olarak eğitime başlamıştır. Sonrasında eğitimine İzmir Muallim Mektebi’nde devam etmiştir. Buradaki eğitimini de başarıyla tamamlayan Mustafa Fehmi, yükseköğrenim için Bursa’da bulunan Darülmuallimat okuluna başlamıştır. İki yıllık eğitimin ardından buradan da başarılı bir şekilde mezun olan Mustafa Fehmi, 1926 yılında öğretmenlik görevine başlamıştır.
1930 yılına gelindiğinde Mustafa Fehmi Kubilay, öğretmen olarak İzmir’in Menemen İlçesinde bulunan 43. Piyade Alayına asteğmen rütbesiyle askerlik görevini yapmak üzere gönderilmiştir.
Mustafa Fehmi Kubilay, Menemen’deki askerlik görevi sırasında başlayan, Cumhuriyet karşıtı bir ayaklanmanın ilk kurbanı olmuştur. 23 Aralık 1930 tarihinde şeriatçılar tarafından kafası kesilerek henüz 24 yaşındayken şehit edilmiştir.1
Menemen Olayı
Cumhuriyete ve onun getirdiklerine düşman olan Giritli Mehmet önderliğindeki bir grup aralarında yaptıkları gizli görüşmeler sonucu ülkeye tekrar şeriatı getirme amacıyla harekete geçmeye karar vermiştir. İlk olarak sabah namazında Müftü Camii’ne gelen Giritli Mehmet önderliğindeki isyancı grup, camiye ait, üzerinde ayet yazılı yeşil bayrağı almıştır. Giritli Mehmet, namaz çıkışında kendisinin mehdi olduğunu ve hilafet bayrağı altında toplanılması gerektiğini söyleyerek insanları etrafında toplamaya başlamıştır. Ayrıca, kendisine katılmayanları ve bu isyana karşı çıkanları, şehri kuşatan yetmiş bin kişilik hilafet ordusu tarafından öldürüleceğini söyleyerek korkutmuş ve bu sayede etrafındaki kalabalığı arttırmıştır.2
Kalabalığın artması ve tekbir seslerinin yükselmesiyle birlikte isyancı grup, belediye meydanına doğru hareket etmeye başlamıştır. Kalabalığı gören insanların bir kısmı korkup evlerine kaçmıştır ancak evlerine çekilen insanların sayısı, kalabalığa katılan insanların sayısının yanında küçük kalmıştır. Giritli Mehmet önderliğindeki kalabalık belediye meydanına vardığında yüzlerce kişiye ulaşmıştır.
Meydana ilk olarak jandarma yazıcısı Ali Efendi gelmiştir. Ali Efendi toplanan kalabalığın içine girerek toplanma amaçlarını sormuş, isyancılardan “sen git kumandanın gelsin” cevabını almıştır. Bunun üzerine bölgeden uzaklaşan Ali Efendi Jandarma Kumandanı Yüzbaşı Fahri Bey’e haber vermiştir. Olay yerine gelen Fahri Bey, kalabalıktan hemen dağılmalarını istemiştir. Fakat asiler jandarma kumandanını dinlememiş, tekbirler getirerek şeriatı ilan edeceklerini söylemişlerdir.
Bunun üzerine Fahri Bey, olayın kontrolden çıkacağını düşünerek Menemen’de bulunan 43. Alay Kumandanlığına telgraf göndererek yardım talebinde bulunmuştur.
Olayı öğrenen 43. Alay komutanlığı, Mustafa Fehmi Kubilay’ın komuta ettiği bir manga askeri olay yerine göndermiştir. Mustafa Fehmi, olay yerine geldiğinde askerlerine süngü taktırıp mevzi aldırmıştır. Ardından, asileri ikna edebileceği düşüncesiyle askerlerini geride bırakarak kalabalığın içerisine girmiştir. Giritli Mehmet’in yanına giden Mustafa Fehmi, Giritli Mehmet’i kolundan çekerek halkı kışkırtmaktan vazgeçmelerini ve silahlarını teslim etmelerini istemiştir. Bunun üzerine Mustafa Fehmi ve Giritli Mehmet boğuşmaya başlamıştır. Boğuşma esnasında Mustafa Fehmi kalabalık arasından ateşlenen silah ile göğsünden vurulmuştur. Mustafa Fehmi ile birlikte olaya müdahale etmek için gelen askerler silah sesini duyunca korkuya kapılıp olay yerinden kaçmışlardır. Mustafa Fehmi, aldığı kurşun yarasıyla sürünerek belediye meydanında bulunan Gazez Camii avlusuna sığınmıştır. Asilerin liderliğini yapan Giritli Mehmet hemen arkasından giderek Mustafa Fehmi’yi yakalamıştır ve elindeki bıçakla Mustafa Fehmi’nin başını gövdesinden ayırmıştır. Ardından bir ip sayesinde Mustafa Fehmi’nin kopan başını sancağa bağlayıp belediye meydanına dikmiştir.3
43. Alay komutanlığından gönderilen ikinci birlik kalabalığa ateş açarak dağılmalarını sağlamıştır. Giritli Mehmet açılan ilk ateşte ölmüştür.4
Yaşanılan bu olayın ardından bölgede sıkıyönetim ilan edilmiştir ve isyana doğrudan karıştığı tespit edilen kişiler idam cezasına çarptırılmıştır.5
Olayın yaşandığı sırada Trakya gezisinde olan Mustafa Kemal Atatürk, olayı öğrendiğinde çok kızmış ve kızgınlığını şu kelimelerle ifade etmiştir:
“Bu ne haldir? Mürteciler hükümet meydanında ordunun subayını din adına boğazlayabiliyorlar. Binlerce Menemenliden kimse çıkıp mâni olmuyor. Yunan idaresi altındayken bu hainler neredeydiler? Onların namusunu ve dinini kurtaran ordunun bir subayına reva gördükleri bu saldırının cezasını yalnız hainler değil, hepsi en ağır şekilde çekmelidir. Bundan bütün Menemen sorumludur. Menemen artık lanetli şehir ilan edilmeye müstahak olmuştur. Kasaba halkı şehir dışına çıkarılmalı, aileler birer ikişer memleketin diğer şehirlerine dağıtılmalıdır. Boşaltılan kasaba tümüyle yakılmalıdır. Bugünkü ve yarınki nesillere ibret olmak üzere, Hükümet meydanına büyük bir siyah sütun dikilmelidir. Derhal harekete geçmeliyiz.”6
Kaynakça
-
Şehit Kubilay kimdir? Menemen olayı ne zaman meydana geldi?, sozcu.com.tr, 22.12. 2017.
-
Atilhan, Cevat R. (1968). Menemen Hadisesinin İçyüzü Aykurt Neşriyat.
-
Taşkın, Türk Siyasal Hayatında Menemen Olayı, 2020.
-
Türkiye Büyük Millet Meclisi. Menemen Olayı. Yirmi beşinci İnikat, Gizli Celse, Devre 3, Cilt 25, İçtima 4, http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar (2 Şubat 1931).
-
Menemen Hadisesi, Vakit Gazetesi, 28 Aralık 1930, s.1.
