Osmanlı Devleti’nin son yıllarında yetişerek Cumhuriyetimizin kurucularından olan devlet adamlarımızdan biri de Şükrü Kaya’dır. Kendisi asker kökenli olmayıp kurucu kadroda yer alan sivil kökenli devlet adamlarımızdandı. Atatürk’ün en uzun süre İçişleri Bakanlığını yapan kişi olmuştur. Bu yüzden de Atatürk’ün İçişleri Bakanı olarak bilinir. (1) Modern belediyecilik anlayışının yerleşmesinde, laikliğin kurumsallaşmasında ve Toprak Reformunda öncü roller üstlenen (2) bu değerli şahsiyetin yaşamını ve ülkemize yaptığı bazı hizmetleri bu yazımda anlatacağım.
1883 yılında Ege Denizinde, Bodrum açıklarında yer alan Kos Adası olarak da bilinen İstanköy’de dünyaya geldi. İstanköy İlkokulu, Midilli İdadisi ve Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra İstanbul ve Paris Hukuk Mektebi’ni okumuştur. Bu dönemde arkadaşları arasında lider konuma gelen Kaya, Sultan İkinci Abdülhamit ve hafiyelerine karşı mücadele etmiştir. (3) 1908 yılında ise Fransa’ya giderek Paris’te Sorbonne Üniversitesi Hukuk Fakültesine girmiştir. (4) Yurda döndükten sonra çeşitli görevlerde bulunan Kaya, İttihat ve Terakki’nin İçişleri Bakanı Talat Paşa tarafından İçişleri Bakanlığına alınmış ve bir süre mülkiye müfettişliği yapmıştır. Daha sonra ise görevinden ayrılarak İzmir’de Buca İdadisinde öğretmenlik yapmıştır. (5) Mondros Ateşkes Antlaşması ile ülkemiz işgal edilmeye başlanınca Kaya da İzmir Müdafaa-i Hukuk ve Osmaniye Cemiyeti’ne girmiştir. 1919 yılının Şubat ayında tutuklanarak İstanbul’da hapsedilmiş daha sonra İstanbul’un işgali ile birlikte İttihatçı olduğu için Haziran 1919’da Malta’ya sürgün edilmiştir. (6)
1921 yılında (7) sürgün hayatı yaşadığı Malta’dan kaçmış, İtalya ve Almanya’da bir süre yaşadıktan sonra Milli Mücadele’ye katılmak için Anadolu’ya gelmiştir. Birinci Lozan Konferansına giden heyette danışman olarak yer almıştır. Lozan’da Ahali Mübadelesi, Azınlıklar, Arkeolojik Eserler, Mübarek Emanetler, Hilafet Hukuku gibi konularda görüşmelere katılmıştır. (8) 1922 yılında yapılan seçimler sonucunda Şükrü Kaya, İzmir Belediye Meclis üyeliğine seçilmiştir. Belediye Meclis üyeleri tarafından yapılan seçimde belediye başkanlığına seçilmiştir. O sırada Lozan’da bulunduğu için yerine vekâleten başka bir isim bakmıştır. Lozan Görüşmeleri kesintiye uğrayınca fırsattan istifade Fransa’ya giden Kaya, imar ile ilgili belediye işlerini yakından görmek için, burada savaş sebebiyle tahribata uğrayan şehirlerde incelemeler yapmıştır. (9) Şükrü Kaya yurda döndüğünde İzmir perişan halde idi. Şehir çok büyük tahribat yaşamış, düşman işgalinde perişan olmuştu. Nüfusu azalan İzmir’de buna bağlı olarak belediye gelirleri de azalmıştı. 13 Eylül 1922’de meydana gelen yangında şehrin büyük bir bölümü zarar görmüştü. (10) Sağlık sorunları, asayiş yetersizliği, esnafın denetim altında olmayışı da diğer sorunlardı. Kaya’nın öncelik verdiği sorunlar ise yangında yanan yerlerin imarı, su sorunu ve aydınlatma idi. İstediği gelişmeyi sağlayamayan Kaya, bunun sebebini belediyenin yetersiz bütçesine bağlıyordu. (11) Başkanlığı döneminde kendince belediyelerin görevlerini sıralayan Kaya, bu görevlerin gerçekleşememesini parasızlığa bağlıyor ve belediyelerin koşullarının düzeltilmesi gerektiğini savunuyordu. Belediyeler ile ilgili düzenlemeler kendisinin İçişleri Bakanlığında hız kazanmıştır. (12) Cumhuriyet döneminin ilk İzmir Belediye Başkanı olan Şükrü Kaya 1923 yılında Muğla’dan milletvekili seçilmiştir. Belediye başkanlığının ve milletvekilliğinin beraber yürüyemeyeceğini açıklayarak belediye başkanlığı görevinden istifa etmiştir. (13)
Şükrü Kaya, 1924 yılında kurulan Fethi Okyar Hükümetinde Dışişleri Bakanlığı yapmıştır. Bu görevini 1925 yılına kadar sürdürmüştür. (14) 1927 yılında yeniden milletvekili seçilen Şükrü Kaya, kurulan 4. İsmet Paşa Hükümeti’nde İçişleri Bakanlığına getirilmiştir. Atatürk’ün ölümüne kadar bu görevi yapan Kaya, 11 Kasım 1938 tarihine kadar çeşitli hükümetlerde görev almıştır. (15) İçişleri Bakanlığı görevince en çok uğraştığı konulardan biri de isyanlardı. Daha yeni kurulan cumhuriyetimizde yeni sistemi değiştirmek isteyen, dış destekli isyanlar ülkenin enerjisini kendi içinde harcamasına neden oluyordu. Bu isyanlardan biri de Menemen Olayıdır. Kendisini Mehdi ilan eden Giritli Mehmet ve altı müridi, 23 Aralık sabahı Menemen’e girerek isyana başlamışlardır. Onlara müdahale eden alayın başında bulunan ve asıl mesleği öğretmenlik olan yedek subay Asteğmen Kubilay’ı şehit etmişlerdir. Ardından da Hasan ve Şevki adındaki iki mahalle bekçisi şehit edilmiştir. Bu yaşananlar üzerine isyan askeri birlikler tarafından sert bir biçimde bastırılmıştır. İsyanın elebaşı olan Derviş Mehmet vurulmuş, kaçan isyancılar yakalanmıştır. (16) Bu olay, o sırada İstanbul’da bulunan İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’ya haber verilince kendisi de Atatürk’ü haberdar etmiştir. Atatürk bu durum karşısında Kaya’ya ve ordu müfettişi Fahrettin Altay Paşa’ya Menemen’e gitmelerini emretmiştir. (17) Kaya ve Altay, Menemen’e gittiklerinde kolordu komutanı tarafından olaya el konulduğu ve divanı harp kurulduğunu görmüşlerdir. 37 kişi idam edilmiştir. Şükrü Kaya olanları etraflıca bir biçimde Atatürk’e anlattığında Atatürk, Menemen’in yakılmasını istemiş ve Şükrü Kaya “Paşam, bana itimat buyurunuz, olayı en ince ayrıntılarına kadar incelemiş bir sorumlu bakan sıfatı ile böyle bir hareketin lüzumuna kani değilim‟ demiştir. Atatürk de “Peki öyleyse, nasıl isterseniz öyle hareket edin”(18) demiştir. Böylelikle Kaya, Atatürk’ü bu fikrinden vazgeçirmiştir. (19) Bunun yanı sıra ülkemizde süregelen din tüccarlığı, ağalık düzeni, feodal köy hayatı gibi gerçekler de sorun teşkil ediyordu. Şükrü Kaya İçişleri Bakanlığı döneminde bu sorunlarla uğraşmıştır. Medeni bir ülke olmamız için bu ve benzeri şeylerin yaşanmaması gerekiyordu. Çünkü medeni bir ülkenin olmazsa olmazı fikri hür vicdanı hür vatandaşlarıdır. Laikliğin anayasamıza girmesinde Şükrü Kaya’nın emeği çoktur. Şeyh Sait İsyanı ile de görüldüğü üzere özellikle doğuda gözlenen ağalık düzeni ne insanlıkla ne medeniyet ile ne de cumhuriyet ile bağdaşırdı. Çağdaş bir ulus devlet için bu feodal düzen değişmeli ve ağalık düzeni de yıkılmalı idi. Şükrü Kaya, bakanlığı döneminde bu konu ile de mücadele etmiştir. Köylüye toprak dağıtılması ile ilgili yasalar aracılığıyla toplumsal düzenin laik ve çağdaş bir hale gelmesinde çabalayan Şükrü Kaya ekonomik olarak da Türkiye Cumhuriyetinin bağımsızlığını savunmuştur. Şükrü Kaya bu süreçte serbest liberal sistemin Türkiye için iyi olmayacağını düşünmüştür. (20)
Şükrü Kaya 1936 yılında Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği görevine getirilmiştir. (21) Şükrü Kaya, İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı olmaması için çabalamıştır. (22) Bu durumdan haberdar olan İnönü 11 Kasım 1938’de Cumhurbaşkanı seçilince hükümeti kurma yetkisini verdiği Celal Bayar’dan Kaya’yı bakan yapmamasını istemiştir. (23) Şükrü Kaya, 1939 seçimlerinde aday gösterilmeyerek de siyasetten tasfiye edilmiştir. Siyasi hayatı dışında da edebiyat alanında da ülkemize hizmet veren Kaya, Daniel Defoe’nin kitabı “Robinson Crusoe(1923)” gibi dört farklı kitabı da Türkçeye tercüme etmiştir. Şükrü Kaya, 10 Ocak 1959 yılında vefat etmiştir. (24)
1-) Mevlüt Çelebi, “Atatürk Biyografisine Katkı: ‘Gazi Paşa’yı Nasıl Tanırdınız?’”, Belgi Dergisi, 2/17 (2019): 1027.
2-) Çelebi, a.g.e., 1027.
3-) Mustafa Solak, “Atatürk Döneminde Şükrü Kaya’nın Siyasi Hayatı (1923-1938)”, (T.C. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara 2010), 4.
4-) Solak, a.g.e., 4.
5-) Solak, a.g.e., 4-5.
6-) Solak, a.g.e., 5.
7-) Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, C. 13, Milliyet Gazetecilik A.Ş., İstanbul, 1989, s. 6538.’den aktaran Solak, a.g.e., 5.
8 -) Solak, a.g.e., 5.
9-) Solak, a.g.m., 5-6.
10-) Erkan Serçe, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de Belediye (1868-1945), Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1998, s. 173.’den aktaran Solak, a.g.m., 6.
11-) Solak, a.g.m., 6.
12-) Solak, a.g.m., 6.
13-) Serçe, a.g.e., 175.’den aktaran Solak, a.g.m., 7.
14-) Solak, a.g.m., 20.
15-) Solak, a.g.m., 28.
16-) Solak, a.g.m., 28.
17-) Solak, a.g.m., 28.
18-) Nazmi Kal, Atatürkle Yaşadıklarını Anlattılar, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2001,s. 170-171.’den aktaran Solak, a.g.m., 29.
19-) Solak, a.g.m., 29.
20-) Solak, a.g.m., 2-3.
21-) Fahir Giritlioğlu, Türk Siyasi Hayatı’nda Cumhuriyet Halk Partisi’nin Mevkii, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1965, s. 114’den aktaran Solak, a.g.m., 8.
22-) Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, C. II, 10. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2009, s. 21-23’den aktaran Solak, a.g.m., 8.
23-) Cemal Kutay, Üç Devirden Hakikatler, Alioğlu Yayınevi, İstanbul, 1982, s. 163-164; Çetin Yetkin, Karşı Devrim 1945-1950, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Yayınları, 7. Basım, Konya, 2009, s. 38’den aktaran Solak, a.g.m., 8.
24-) Solak, a.g.m., 8.
Kaynakça
Çelebi, Mevlüt. “Atatürk Biyografisine Katkı: ‘Gazi Paşa’yı Nasıl Tanırdınız?’”, Belgi, 2/17 (2019): 1016-1041.
Solak, Mustafa. “Atatürk Döneminde Şükrü Kaya’nın Siyasi Hayatı (1923-1938)”, T.C. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara 2010,
