Gün içerisinde kafamızdan birçok düşünce geçer, birçok soruya cevap veririz ve de birçok tahminde bulunuruz. Peki, bu süreçler işlerken bize neler yardım eder? Bu yazımda Nobel ekonomi ödülü sahibi Daniel Kahneman ve deneysel psikolog Amos Tversky’nin 1974 yılında yayınladıkları “Judgment Under Uncertainty: Heuristics and Biases” [Belirsizlik Durumunda Muhakeme Etmek: Kestirme Yollar/Höristik ve Önyargılar] makalesinde yer alan insanların tahmin ve değerlendirme davranışlarında onlara yardımcı olan bilişsel kısayolları ele alacağım. (1)
Kahneman ve Tversky’e göre insan tepkileri sezgilerin kontrolündedir. Bu sezgisel mekanizmalar insanlara evrimsel avantaj sağlar. İnsanlar bilgi çokluğuyla karşı karşıya kaldıklarında karar vermekte zorlanırlar ancak bu mekanizmaları kullanarak kendilerine çıkış yolu sağlayabilirler. İnsanların sıra dışı olayları kalıplara uydurma, doğrulama ve belirsizliğe direnme gibi bilişsel eğilimleri vardır. Ayrıca insanlar çözümlerinin seçenekler içerisinde en iyisi olmadığını fark etseler bile kısa yoldan ilk çözümü kabul etme eğilimindedirler. Evrimsel sınavı başarıyla geçen bu mekanizmalara “höristik stratejiler-zihinsel kısayollar” denir. (2)
Şimdi bu kısayolları tanıyalım:
1) Temsililik Höristiği
İnsanlar tecrübelerinden yararlanabilmek için düşüncelerini sınıflandırma ihtiyacı hissederler. Daha önce karşılaşmadıkları bir şeyle karşı karşıya kaldıklarında bunu zihinlerinde kısa yoldan en yakın buldukları sınıfa dâhil ederler.
Örnek olarak; Kahneman ve Tversky’nin çalışmasında deneklere Linda isminde bir karakter sunuluyor. Bu kadının 31 yaşında, bekar, sözünü sakınmayan, çok zeki ve aynı zamanda felsefe bölümü mezunu olduğu söyleniyor. Linda’nın öğrenciliğinde ayrımcılık ve sosyal adalet konularına ilgi duyduğunu, nükleer enerji karşıtı protestolarda yer aldığını da belirtiyorlar. Daha sonra Linda’ya ilişkin daha olası bilgiyi seçmelerini istiyorlar.
a) Linda bir bankacıdır.
b) Linda feminist hareket içinde aktif rol alan bir bankacıdır.
Katılımcıların %87’si b şıkkını seçiyor. (3)
2) Ulaşılabilirlik Höristiği
İnsanlar tecrübelerini ve öğrendikleri bilgileri bir olayın sonucunu tahmin etmede kullanmaktadır. Fakat insanlar en son tecrübe ettiklerini daha fazla önemsemekte ve tahmin yaparken bunları dikkate almaktadır.
Kahneman ve Tversky katılımcılara harf sıklığı ile ilgili bir soru yöneltiyorlar. Soru: “İngilizce bir kelime rastgele seçildiğinde kelimenin ilk harfinin ‘K’ harfi olma olasılığı ile kelimenin üçüncü harfinin ‘K’ harfi olma olasılığı nedir?”. İnsanlar ulaşılabilirlik höristiğini kullanarak ‘K’ ile başlayan kelimelerin daha çok olduğunu söylemiştir. Çünkü ‘K’ harfi ile başlayan kelimeleri düşünmek diğerine göre daha kolay olmuştur. Gerçekte üçüncü harfi ‘K’ ile başlayan kelime sayısı diğerine göre bir kat daha fazladır. (4)
3) Çıpalama Etkisi
İnsanlar bilmedikleri bir sayısal değer önlerine çıktığında tahmin edebilmekte zorlanmaktadırlar. Çıpalama etkisi başlangıçta sunulan bir değerin etkisiyle yargıda bulunulmasına neden olur.
Örneğin; Tversky ve Kahneman, 0 ile 100 değerleri arasında bir çarkıfeleği çevirerek rastgele üretilmiş bir dizi sayıdan hareketle Birleşmiş Milletler’e üye olan Afrikalı ülkelerin yüzdesine dair katılımcıların tahminde bulunmasını istemişler. Ancak öncesinde katılımcılara, kesin bir şey söylemeden önce çarkıfelekte elde edilen sayının doğru cevaptan yüksek mi yoksa alçak mı olduğunu belirtmeleri istenmiş. Sonraki aşamada katılımcıların doğru yüzeyi tahmin etmeleri beklenmiş. Sonuçta, katılımcılar arasında düşük çıpa (çarkıfelekte elde edilen sayı) düşük yanıtlara yol açarken, yüksek çıpa yüksek yanıtlara yol açmıştır. (5)
Beynimizin muhteşem yapısı bilişsel süreçler işlerken bizi yalnız bırakmamakta, oluşturduğu mekanizmalarla bize yardım etmektedir. Ancak biz yine de kullandığımız kısayolların çoğu zaman işimize yaramasına rağmen sistematik hatalara da neden olduğunu bilelim. (6)
Kaynakça
1) Ulman, Erkan Remzi. “Karar Verme Sürecinde Başvurduğumuz Kısayollar: Temsililik, Görünürlük ve Çıpalama Etkisi, Beynimizin Çalışma Prensiplerini Aydınlatıyor!” Evrim Ağacı (20202 Haziran)
2) https://www.e-psikiyatri.com/akilli-insanlar-neden-aptalca-seyler-yapar
3) Yürük, Seyfullah. “Davranışsal İktisat Bağlamında Tüketici Davranışlarının İncelenmesi: Örnek Çıpalama Uygulaması.” Yüksek lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, 2017.
4) Yürük, Seyfullah. “Davranışsal İktisat Bağlamında Tüketici Davranışlarının İncelenmesi: Örnek Çıpalama Uygulaması.” Yüksek lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, 2017.
5) Yürük, Seyfullah. “Davranışsal İktisat Bağlamında Tüketici Davranışlarının İncelenmesi: Örnek Çıpalama Uygulaması.” Yüksek lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, 2017.
6) Ulman, Erkan Remzi. “Karar Verme Sürecinde Başvurduğumuz Kısayollar: Temsililik, Görünürlük ve Çıpalama Etkisi, Beynimizin Çalışma Prensiplerini Aydınlatıyor!” Evrim Ağacı (20202 Haziran)
