Çağdaş Laik Eğitime Giden Uzun Yol ve Ödenen Bedeller -1

Bu yazı dizisi, Bursa’da Çağdaş Eğitim Kooperatifi’nin düzenlediği 1 Aralık 2012 tarihli toplantıda yaptığım konuşma için hazırladığım kapsamlı metindir. Bana tanınan süreyi verimli kullanabilmek için okuyacağınız metnin ancak çok dar bir özeti katılımcılara sunulabilmiştir. Katılımcılara, konuşmanın tam metninin kendi sitemde yayınlanacağı da açıklanmıştır.

Çağdaş Eğitim Kooperatifi Yönetim Kurulu Başkanı ve değerli arkadaşım Ali Arabacı’ya, sizlere «Çağdaş Eğitim” konusundaki düşüncelerimi açıklama fırsatını verdiği ve siz değerli katılımcılara da beni dinlemek için tatil günü yaşamınızdan bir süreyi ayırdığınız için gönülden teşekkürlerimi ve saygılarımı sunuyorum.

Değerli arkadaşım Arabacı, konuşma konusunda bana esneklik tanıma inceliğini de gösterdiği için, «çağdaş laik eğitimi” sizlere «çağdaş laik eğitime giden uzun yol ve ödenen bedeller” başlığı altında insanlık tarihini boyunca akıl ve bilimselliğe dayanan eğitim ve öğretime ulaşma süreci içerisinde yaşanan acı deneyimleri özetle anımsayarak anlatmayı planladım. Zira bu süreci yeterince bilmediğimiz veya bilenlerimiz de kolayca unuttuğu için Cumhuriyet ile birlikte hiçbir bedel ödemeksizin kazandığımız akıl ve bilime dayanan çağdaş laik eğitime yıllardır vurulmak istenen veya vurulan darbelere karşı hukuk içinde demokratik tepki refleksimizi etkin bir biçimde sergileyemiyoruz. Umarım tarihi süreci anlatarak başlayacağım bu yaklaşımım beni dinlemek için buraya geliş beklentilerinizi karşılar. Bu süreci sağlıklı bir biçimde ele alabilmek için sizlerle önce, eğitim konusunda tarih boyunca ünlü düşünür ve devlet adamlarının dile getirdikleri görüşlerinden seçtiğim küçük bir demet sunmak istiyorum. Bu demet içinde yer alan görüşlerin birçoğunu sanırım sizler daha önce okuduklarınızdan biliyorsunuz. Ancak bunları bir arada görmek anlatacağım tarihi süreç için iyi bir başlangıç kronolojisi oluşturacaktır.

Tablo 1 i ele almaya başlamadan önce şunu belirtmeliyim ki, Sümer, Babil ve Asur medeniyetleri çok değerli ve bilgili insanlar yetiştirmiş olduğunu artık biliyoruz. Bunları o döneme ait tabletler okundukça ve yenileri gün ışığına çıkıp çözümlendikçe öğreniyoruz. O dönemlerde yetişen bilge insanların tümünün isimlerini bilemiyoruz, ama emekleri, eserleri ve düşünceleri ile uygarlığın gelişimine büyük katkıları olduğu artık kesinleşmiş durumda. Hatta bugün birçok tarihçi Yunan uygarlığının Sümer, Babil, Asur ve Anadolu’da yaşayan medeniyetlerden büyük ölçüde etkilendiğini araştırmaları ile ortaya koymaktadırlar[1]. Ününü Sümer Tarihi üzerinde yapmış bulunan Samuel Noah Kramer, uzun yıllar süren çalışmaları sonunda, «üçüncü bin yılın ortalarından itibaren, bütün Sümer’de yazı yazmanın resmen öğretildiği bazı okullar olmalıdır[2]” yargısına varmış durumda. Kramer, yapılan kazılarda M.Ö. 2500 li yıllara ait çok sayıda ders kitabı çıkarıldığını da belirtmektedir. Kramer’in Sümer okulları hakkında yaptığı çok ilginç bir gözlem de var; «Başlangıçta büyük bir olasılıkla tapınağa bağlı olan Sümer okulu, zaman içinde bağımsız bir kurum haline geldi, eğitim programları da oldukça laik bir nitelik kazandı.[3]” Bu ifadedeki «laik bir yapı kazandı” vurgusunu önemli bir saptama olarak görüyorum. Kramer’in verdiği bu bilgiden, Sümer okullarının yaygın eğitim veren bir örgün eğitim sistemi olduğu anlaşılıyorsa da, kız çocuklarının ve sıradan halk çocuklarının ne denli bu olanaktan yararlandığı açık değildir. Eğitimin ilk ve ileri aşamalarının da devlet ve tapınak görevlilerini yetiştirmeyi amaçladığını düşünülebiliriz. S. N. Kramer’den edindiğimiz bu bilgileri ülkemizin yetiştirdiği değerli Sümerolog Muazzez İlmiye Çığ’dan alıntılayacağım bilgilerle de tamamlamak isterim; «… biz okullara ait ve onun teşkilatıyla, metotları hakkında bilgi veren en önemli malzemeyi M.Ö. 2000 yıllarında bulmaktayız.[4]” Çığ’ın diğer saptaması ise şöyledir; «Sümer okulunun ilk hedefi hiç şüphe yok ki meslekiydi. Zira çok geniş olan idari ve iktisadi işlerini yürütebilmek için yazıya ihtiyaç vardı. Bu işlerin başında da mabet ve saray gelmektedir. Fakat okullar devam ettikçe ve geliştikçe, özellikle programları genişledikçe Sümer, alanında öğrenme ve kültür merkezi olmuştur. … Sümer okullarından mezun olanların büyük kısmı mabet ve sarayın çeşitli kısımlarındaki katiplikleri almışlardır.[5]” Çığ’ın diğer önemli bir saptaması da, «… eldeki tabletlerden öğrenme ücreti olarak okul idaresine bir miktar para verildiğini anlıyoruz. … Öğrencilerin büyük bir kısmı zengin ailelere mensuptu. Çünkü fakirin okulda okuması için zaman ve para bakımından büyük bir gayret sarf etmesi lazımdır.[6]” Çığ’dan edindiğimiz bu ve diğer bilgiler ışığında, Sümer eğitiminin paralı olduğu için yaygın kitlelere ulaşmadığı ve temel amaçlarının başında da tapınak ve saray bürokrasisini eğitmek olduğunu anlıyoruz. Kız çocukları arasında eğitim yaygın olmasa bile, kadınların ekonomik ve sosyal yaşamın birçok alanında faal ve etkin bir role sahip olduklarını da aynı kaynaklardaki bilgilerden anlıyoruz[7].

Bu noktada, halen ülkemizde ve bazı ülkelerde çağdaş eğitimi etkileyen bir uygulamayı daha iyi anlamamıza yardım edebilecek bir bilgiyi daha sizlere sunmak isterim, Orta Asur döneminde (M.Ö. 1450-1250) çıkarılan bir yasanın 40 ıncı maddesi şu hükmü içermektedir; «İster evli kadınlar, ister dul kadınlar, veya Asurlu kadınlar olsun sokağa çıkarken başlarını açmamış olacaklardır. Adamın kızları … ya bir şal, ya bir giysi veya bir gulinu ile örtünmüş olmalıdırlar. Başları açık olmayacaktır.[8]” Görüldüğü üzere, kadınların evden dışarı çıkarken başlarını örtmelerine ilişkin ilk yazılı kural M.Ö. 1450-1250 döneminde çıkarılan bir Kral kanunu ile konulmuştur. Bu düzenlemeden önce günlük yaşamda böyle bir zorunluluk var mı idi, o konuda yayınlarda bilgi yer almıyor. Sümer, Babil ve Asur dönemine ait tabletler okundukça ve yeni kazılarla yenileri bulundukça bu konu dahil diğer konularda da çok daha aydınlatıcı bilgilere erişilebileceğini düşünebiliriz. Benzeri şekilde Mısır uygarlığı da kendi bürokrasisini ve tapınak görevlilerini eğiten bir eğitim yapılanmasına sahipti. Sümer, Babil ve Asur ile Mısır’da inşa edilen, sulama kanalları, ziguratlar ve piramitlerin ve diğer mimari eserlerin gerisindeki mühendislik bilgisinin sahiplerinin isimlerini de bilemiyoruz. Mısır uygarlığının kazanımları ve insanlığa kazandırdıkları konusunda çok daha fazla bilgi bizlere ulaşabilirdi, biraz sonra değineceğim gibi, eğer İskenderiye kütüphanesi yakılmamış olsa idi. Antik çağ Mısır’ında kadınların başlarını «peruk” ile örttükleri biliniyor.

Bu giriş bilgilerinden sonra, şimdi Tablo 1 deki bilgileri inceleyebiliriz. Tablo 1 de yer alan bu görüşleri dile getirenler, eğitimin insanlara kazandırdığı nitelikleri vurguladıkları gibi, eğitimli insan ile devlet yönetimi arasındaki ilginç ilişkiye de dikkat çekmektedirler. Örneğin, Çin’li düşünür Lao-Tzu, bundan 26 asır önce insanlar bilgili oldukları için onları yönetmenin güç olduğu gözlemini dile getirmiştir. Dün olduğu gibi bugün de gerek bulunduğumuz coğrafyadaki ve gerek dünyanın diğer coğrafyalarındaki birçok politikacı ve yönetici aynı düşüncede değil mi? O nedenle eğitim programlarına ve içeriğine pedagojik nedenlerle değil siyasi nedenlerle karışmıyorlar mı? Socrates, sadece bir iyinin ve bir de kötünün var olduğunu belirtmiş, sonra da yaşamını insanları eğitmeye adamış ve bu seçiminin bedeli kendisine nasıl ödetilmiş biliyorsunuz, ölüm cezası ile.

Çoğumuzun modern tıbbın kurucu babası olarak bildiğimiz ünlü düşünür Hippocrates yaşamda insanlar için iki yol olduğunu belirtmiş ve her birinin nereye çıktığını da çok net söylemiştir.

Tablo 1 de dikkatinizi çekmiştir, M.S. 100 yıl ile Rönesans sonrasına değin geçen uzun zaman diliminde eğitim için Hz. Ali dışında kayda değer bir söz söyleyen bulmakta güçlük çektim. Bu kısmen benim aramalarımda yetersiz kalmaktan kaynaklığı gibi, Batı’da dönemin çok büyük bölümü insanlık tarihine karanlık çağ olarak geçen süreyi oluşturması da etkili oldu sanıyorum.

Gerek Tablo 1 den ve gerekse bu sözler için seçim yaptığım yerli ve yabancı özlü sözler kitaplarında^[9], üzülerek belirtmeliyim ki, kadının eğitimine ilişkin anlamlı ve olumlu bir söze rastlayamadım. İşin ilginci, eğitimle ilgili olarak buraya alıntıladığım ve alıntılamadığım yüzlerce özlü söz «insan” sözcüğü ile değil «erkek” sözcüğü ile başlamaktadır.

Yazı diziminin ikinci bölümü, Antik Çağ Yunan Uygarlığı´nda çağdaş eğitim konusuyla devam edecektir.

Kaynaklar

[1] Burkert Walter, «Yunan Kültüründe Yakındoğu Etkileri”, İthaki Yayınları 2012. Ayrıca, Işık Fahri, «Uygarlık Anadolu’da Doğdu”, Ege Yayınları Birinci Baskı Mayıs 2012.

[2] Kramer Samuel Noah, «Tarih Sümer’de Başlar”, Kabalcı Yayınevi 1999, sayfa 21.

[3] Y.a.g.e., sayfa 23.

[4] Çığ Muazzez İlmiye, «Ortadoğu Uygarlık Mirası-1”, Kaynak Yayınları Birinci Basım Haziran 2002, sayfa 84.

[5] Çığ, sayfa 85.

[6] Çığ, sayfa 86.

[7] Çığ, Cilt 2, sayfa 179.

[8] Tosun Prof. Dr. Mebrure ve Doç. Dr. Kadriye Yalvaç, «Sümer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Şaduqa Fermanı”, Türk Tarih Kurumu 2002, sayfa 252.