Büyük Atatürk der ki “Ey kahraman Türk kadını, sen yerde sürünmeye değil, omuzlar üzerinde yükselmeye layıksın.”(1) Bu sözleri gerçeğe döken elbette bir sürü Türk kadını var ancak onlardan biri, Sabiha Gökçen, omuzlar üzerinde değil belki ama kanatlarıyla gerçekten göklerde uçmuş, çağdaş Türk kadınını dünyaya tanıtmış ve dünyanın ilk kadın savaş pilotu olmuştur, Türk havacılığının simge isimlerinden biridir. Sıkıntılarla başlayan hayatı Atatürk ile tanışınca tamamen değişmiş olan Sabiha Gökçen, 1913 yılında Bursa’da dünyaya gelmiştir. Çok küçük yaşta anne ve babasını kaybeden Sabiha Gökçen bazen ablası, bazen de ağabeyinin yanında kalıyordu.(2) Atatürk ile tanışmayı çok isteyen Gökçen, Paşa’nın Bursa’ya geleceğini duyunca çok sevinir. Paşa’nın konaklayacağı ev ise Gökçen’in kaldığı evin yanıdır. Gökçen, Paşa’yı görebilmek umudu ile vaktini Paşa’nın kaldığı eve bakan bahçede geçirir ve bir gün aradığı fırsatı bulur. Paşa bahçededir. Sabiha Gökçen onu görünce hemen çitlerden atlar ve Paşa’ya yönelir. Ancak üç tane muhafız tarafından durdurur. Gökçen onlara derdini anlatır. Bu sırada ise Paşa, Gökçen’e “Gel bakalım çocuğum!” diye seslenir böylelikle Gökçen ile Atatürk’ün tanışması başlar.(3) Derdini, isteklerini, hayallerini Gazi Paşa’ya anlatan Gökçen, önce ailesinden izin alınıp, Atatürk tarafından evlat edinilir. Sabiha Gökçen, Ankara’da eğitim ile başlar. Yıl 1934 olduğunda ise soyadı kanunu çıkmış herkes kendine bir soyadı almaktaydı. O günlerde, Çankaya’da, Atatürk, Sabiha’ya sorar “Senin soyadın ne olsun?” Sabiha ise “Siz ne emredersiniz o olsun efendim.” Atatürk “Sana Atatürk kızı soyadını vermek isterim ama…” der, gerisini söylemez. Biraz düşündükten sonra bir kağıda “Gökçen” yazar.(4) Böylelikle, Atatürk havacılığın ancak gençliğin ilgisi ile gelişebileceğini düşünüp, en yakınındakileri bu alana yönlendirmek ve Sabiha’nın bu vesile ile Türk kızlarına örnek olmasını beklemiştir.(5)
Atatürk, Türk kadınının yaşamın her alanında kendisini göstermesini, dünyaya örnek olmasını istemiştir. Bu konuda birçok çalışma yapmış ve çağının ilerisinde olmuştur. Bunun en klasik örneği ise kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesidir. Fransa’da 1944, İtalya’da belediye seçimlerinde 1925, genel seçimlerde 1945, Japonya’da 1945, Yunanistan’da 1949, Andorra’da 1970, İsviçre’de 1971 yıllarında kadınlara verilen seçme ve seçilme hakkı Türkiye’de belediye seçimlerinde 1930, muhtarlık seçimlerinde 1933, milletvekili seçimlerinde ise 1934 yılında verilmiştir ve ilk defa 1935 seçimleri sonucu on sekiz kadın milletvekili meclise girmiştir.(6) İlk kadın belediye başkanımız ise 1930 yılında Artvin’in Yusufeli ilçesi Kılıçkaya beldesinde seçimi kazanan Sadiye Ardahan’dır. İki yıl boyunca bu görevini sürdürmüştür.(7) İlk muhtar seçilen kadınımız ise Aydın’ın Germencik ilçesine bağlı Karaağaçlı köyünden Gül Esin’dir. Kendisi cumhuriyetin kendine verdiği konumu istek ve özgüven ile yerine getirmeye çalışmıştır.(8) Öte yandan, tarihte ilk defa uçakların askeri amaçla kullanıldığı savaş olan Trablusgarp Savaşı’nda yer alan Atatürk, Balkan ve Birinci Dünya Savaşlarında ve Milli Mücadele döneminde uçakların savaş alanında ne kadar etkili olduğunu görmüş ve gelecekte yapılacak savaşların belirleyici unsurunun gökyüzü egemenliği olduğunu düşünerek tarihi sözünü söylemiştir “İstikbal göklerdedir.”(9) Bu vizyon ile genç cumhuriyete havacılık alanında çalışmalar yapıldı, uçak ürettik, İran’a uçak hediye ettik, Danimarka’ya uçak sattık ve bu süreçte büyük emeği geçen Selahattin Reşit Alan 1933’te Eskişehir’de kendi yaptığı uçağa amblem olarak bir kağnı figürü koydu; verilmek istenen mesaj “Dün kağnı ile kamyonu yenenler bugün uçak yapıyorlar.”(10) Nuri Demirağ, Vecihi Hürkuş, Selahattin Alan gibi havacılıkla ilgilenen girişimciler bu dönemde desteklenmişti.(11) Atatürk’ün Türk havacılığına ve Türk kadınına verdiği önemin ortak kümesi olan Sabiha Gökçen’i anlamak bu konuda çok önemlidir. Gökçen’in havacılığa merak salması ise 1935 yılında Türkkuşu Sivil Havacılık Okulu’nun bünyesinde açılan planör okulunun açılışında olmuştur.(12) 1935 yılında yedi erkek öğrenci ile birlikte Rusya’da Koktebel’de Yüksek Planör Eğitimine katılan Sabiha Gökçen 1935 yılında planör öğretmeni unvanını ve diplomalarını almıştır.(13)
Sabiha Gökçen, Türkiye’ye geldikten sonra askeri pilot olması için Eskişehir 1. Tayyare Alayına gönderildi ve burada eğitimini başarıyla tamamlayıp harp pilot olmaya hak kazandı.(14) Sabiha Gökçen’in pilotluk hayatında belki de en önemli olan iki olayı Dersim Harekâtına katılması ve 1938’de yaptığı Balkan turnesidir. Dersim bölgesi, Osmanlı döneminden beri hep sorunlu olmuş bir bölgedir 1923 öncesi o bölgede birçok isyan baş göstermiştir Cumhuriyet’in İlanından sonra da durum değişmemiş, halkı sömüren, bölge halkının aydınlanmasını istemeyen feodal ağalar Cumhuriyet’in getirdiği “eşit” yurttaşlık kavramını kabul etmemişlerdir. Devlet içinde devlet gibi davranan feodal ağalar tıpkı günümüzdeki PKK terör örgütü gibi bölgenin gelişmesini istememişlerdir. Bölgenin gelişmesi amacıyla 1935 yılında Atatürk, Dersim için Islahat Programını açıklamış ve bölgedeki eşkıyalara mahal verilmeyeceğini ilan etmiştir. Bu konuda “Sinan Meydan’ın Dersim Yalanları ve Gerçekleri” yazı dizisine bakabilirsiniz. 1937 yılında Dersim İsyanı başlamıştır. Atatürk artık sorunun kalıcı bir şekilde çözülmesini istemektedir. Harekâtı öğrenen Sabiha Gökçen harekâta katılmak ister ve Alay Komutanı Hava Pilot Albay Zeki Doğan’a bu isteğini bildirir. Albay ise böyle bir şeye ancak Atatürk izin verirse gerçekleşebileceğini belirtir. Bunun üzerine Gökçen, bizzat Ankara’ya gider ve durumu Atatürk’e anlatır. Atatürk ise bu görevin epey zorlu olduğunu, karşısında beyni yıkanmış eşkıya çeteleri olduğunu, eğer uçak arıza yaparsa mecbur iniş yapıp isyancı asilere teslim olacağını söyler. Gökçen ise büyük bir kararlılık ile kendini onlara canlı teslim etmeyeceğini söyler. Bunun üzerine Atatürk, Sabiha Gökçen’e bizzat kendi kullandığı tabancayı verir. Tabancayı verirken Atatürk, Gökçen’e “Şeref ve haysiyetine dokunacak bir olayda hiç tereddüt etmeden bu silahı ya karşındakine ya da kendi beynine boşaltmaktan asla çekinme!” der.(15) Sabiha Gökçen harekâtta başarılı bir şekilde görevini ifa eder ve madalya ile ödüllendirildi. Yakın tarihimizle ilgili en çok tartışılan meselelerden biri olan Dersim İsyanı, Gökçen’e sorulduğunda şu yanıtı verdi: “Burada Dersim Harekâtının nedenleri ve sonuçları üzerinde duracak değilim. Ben bu harekâtta ülkemin verdiği görevi yerine getirmeye çalıştım arkadaşlarımla birlikte.”(16) Dersim İsyanının Fransa ile aramızda Hatay meselesi görüşülürken Fransız desteği ile çıktığını da unutmamamız gerekir. Sabiha Gökçen’in bir diğer yaptığı büyük hizmet ise Balkan Barışını pekiştirmek ve Türk kadınının yapabileceklerini bütün dünyaya göstermek için yaptığı Balkan Turnesi’dir. 1930’ların ikinci yarısı ile dünya iyice gergin bir atmosfere giriyordu. Hitler sadece Avrupa için değil bütün dünya için bir tehdit unsuru haline gelmişti. Atatürk ise bu dönemde “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” sözünde ifade olunan fikri ile barışçıl girişimler geliştirmeye çalışıyordu. Bu maksatla Balkan Paktı ve Sadabad Paktı gerçekleştirildi.(17) 1938 yılında Balkan devletleri temsilcileri Türkiye’de bir araya gelir, Atatürk ise kendi mesajlarını iletmek için Ankara’ya gelerek Pakt üyeleri ile görüşür. Atatürk bu çay davetine resmi üniforması ve madalyası ile Sabiha Gökçen’in de katılmasını ister. Bu vasıta ile Atatürk, Sabiha Gökçen’i basında ve pek çok yerde duyanların bizzat görmesini ister. Çay davetinde Gökçen ile tanışan ülke temsilcileri pek memnun kalırlar ve Gökçen’i uçağı ile birlikte ülkelerinde görmekten çok memnun kalacaklarını ifade ederler.(18) Sabiha Gökçen’in yapacağı bu turne için ilk neden olarak bu Balkan dostluğu diyebiliriz. Ayrıca, o dönem dünyada havacılık alanında önemli gelişmeler olmuş, havacılık etkinlikleri yapılmıştır. Türkiye’de bu gelişmelere seyirci kalmamıştır. Türkkuşu öğretmenlerinden Ali Yıldız, planörü ile havalanarak 14 saat 20 dakika boyunca havada kalmıştır ve bu alanda dünya rekoru kırmıştır.(19) Böylece Türk havacıları da kendilerini bütün dünyaya göstererek gelmiş oldukları seviyeyi ispatlamışlardır. Sabiha Gökçen’in Balkan Turunun amaçlarından biri de bu doğrultudadır. Öte yandan bu turnenin diğer bir ülküsü ise yurt içindeki ve yurt dışındaki Türk kadını algısının değiştirilmek istenmesi ve eğer imkân verilirse Türk kadınlarını neler yapabileceğini tüm dünyaya göstermekti.(20) Sabiha Gökçen 16-21 Haziran 1938’de Balkan Turu’nu gerçekleştirmiş ve turla ilgili gözlem raporunu 1 Temmuz 1938’de hazırlamıştır. Bu rapor, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde yer almaktadır.(21) Sabiha Gökçen’in “Başvekalet Yüksek Makamına” diyerek başladığı raporunda seyahatinde yaşadıklarını kendi kaleminden anlatmıştır. Raporda yazdığı kadarıyla seyahat şöyle gerçekleşmiştir: Sabiha Gökçen, aldığı emir üzerine 16 Haziran 1938 Perşembe günü saat yedi buçukta “Volti” uçağı ile İstanbul-Yeşilköy’den hareket etmiştir. Bir süre yol aldıktan sonra kötüleşen hava şartları sebebiyle Edremit’e mecburi iniş yapmıştır. Edremit’ten İzmir’e, oradan da Atina’ya ulaşmıştır. Atina’da çok hoş bir şekilde karşılandıktan sonra ertesi gün Selanik’e giden Gökçen burada Atatürk’ün evini ziyaret etmiştir. İki saat kadar Selanik’te kaldıktan sonra Sofya’ya hareket eden Gökçen burada da coşkulu bir biçimde karşılanmıştır. 18 Haziran Cumartesi günü Sofya’dan Belgrad’a hareket etmiştir. Burada da üst düzey devlet görevlileri ve halk tarafından samimi bir şekilde karşılanan Sabiha Gökçen’e Beyaz Kartal Nişanı, Askeri Tayyare pilotu brövesi ve bir de madalya verilmiştir. Ertesi gün yine aynı samimiyet ile Bükreş’e havalandı. Gökçen Belgrad’da yapılan tezahüratların diğer yerdekilerden üstün ve canlı olduğunu belirtir. Bükreş’te büyük bir halk kitlesi tarafından samimi bir şekilde karşılanan Gökçen’e o gün aynı yerde yapılan Tayyare mitinginde uçması için ısrar edildi. Gökçen’de halka selamlamak için bir uçuş gerçekleştirdi ancak tayyarenin iniş takımı kaza ile kırıldı. Gökçen kazanın sebebi olarak meydanın küçük ve halkın sahayı daha da küçültmesi ve yağmur sebebiyle toprağın yumuşak olmasına bağlar. Burada iki gece geçiren Sabiha Gökçen, her iki gecede de ziyafetlere katılmıştır. 21 Haziran 1938 Salı günü ise yine aynı merasim ve samimiyet ile Bükreş’ten İstanbul’a yola çıktı pusulanın arızalı olması sebebiyle yolu kaybederek Bozau’daki askeri tayyare meydanına indi. Buradaki kişiler tarafından tayyareye başka bir pusula takıldı ve tekrar yola çıkan Gökçen 17:30’da Yeşilköy’e indi.(22)
O dönemde kadınların asker olması ile ilgili bir kanun bulunmamaktaydı. Bu yüzden, Sabiha Gökçen rütbesi olmayan subay kıyafeti giymişti.(23) 1937 yılında kadınların da asker olması için dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ile konuşmuş ancak Paşa’dan olumsuz yanıt almıştır.(24) Kore Savaşında da yine aynı sorunla karşılaşmıştır . Savaşa asker pilot olarak katılmak isteyen Gökçen, BM tarafından kadın olduğu gerekçesiyle olumsuz yanıt almıştır.(25) 1938-1955 yılları arasında Türkkuşu Uçuş Okulunda başöğretmen olarak görev yaptı.(26) Pilotluk kariyeri boyunca sekizbin saat civarı uçuş gerçekleştiren ve otuz iki askeri operasyona katılan(27) Sabiha Gökçen son uçuşunu 1996 yılında Fransız pilot Daniel Acton ile birlikte yapmıştır.(28) Dünya tarihine adını yazdıran yirmi havacıdan biri olan ve bu yirmi havacı arasındaki tek kadın olan Sabiha Gökçen, Türk kadınının neler yapabileceğini herkese göstermiştir. Sabiha Gökçen 22 Mart 2001 tarihinde vefat etmiştir.
1-)tr.wikiquote.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atatürk/Kadınlar
2-)Osman Yalçın ve Hilal Yalçın, “Balkan Semalarında Barış İçin Uçan Bir Türk Kadını:Sabiha Gökçen”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, 2/5 (2018), 15.
3-)Oktay Verel, Sabiha Gökçen Atatürk’le Bir Ömür, 2. Basım, Altın Kitap Yayınevi, Ocak 1996, s. 11-21’den aktaran Yalçın ve Yalçın, a.g.e., 15-16.
4-)Verel, a.g.e., s. 76-77’den aktaran Yalçın ve Yalçın, a.g.e., 17.
5-)Yalçın ve Yalçın, a.g.e., 17.
6-)onedio.com/haber/ulke-ulke-kadinlarin-secme-ve-secilme-haklarina-sahip-olma-kronolojisi-663664
7-)bigoody.com/kadina-dair/toplumsal-cinsiyet/turkiyenin-ilk-kadin-belediye-baskani-kimdir.html
8-)Meral Balcı ve Yeşim Karadeniz, “Cumhuriyet Modernleşmesinin Genç Kadın Pilotu:Sabiha Gökçen”, Marmara Üniversitesi Kadın ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Dergisi, 2/1 (2018), 4.
9-)Tahir Kodal, “Atatürk Dönemi Türkiye-Balkan Ülkeleri İlişkileri ve Türk Havacılığı Hakkında Bilinmeyen Bir Kaynak: “Sabiha Gökçen’in Balkan Turne Notları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 33/56 (2014): 406
10-)Sinan Meydan, Cumhuriyetin Kanatları “Atatürk’ün uçak fabrikaları”, Sözcü, 17 Eylül 2018.
11-)Yalçın ve Yalçın, a.g.e., 15.
12-)Uluköse,G.(2007).Sabiha Gökçen. İstanbul:Kastaş Yayınevi s.19’den aktaran Balcı ve Karadeniz, a.g.e., 5.
13-)Verel, a.g.e.,’den aktaran Yalçın ve Yalçın, a.g.e.,17-18.
14-)Balcı ve Karadeniz, a.g.e., 5.
15-)Verel, a.g.e., s. 122’den aktaran Yalçın ve Yalçın, a.g.e., 18-19.
16-)onedio.com/haber/goklerin-kizi-sabiha-gokcen-in-ataturk-un-ic-burkan-duygusal-vedasıyla-dersim-harekatı-na-katilma-hikayesi-857805
17-)Yalçın ve Yalçın, a.g.e., 20.
18-)Yalçın ve Yalçın, a.g.e., 20.
19-)Ulus Gazetesi, 15 Haziran 1938, s.1’den aktaran Kodal, a.g.e., 411.
20-)Kodal, a.g.e., 411.
21-)Kodal, a.g.e., 411.
22-)Kodal, a.g.e., 419-421.
23-)Balcı ve Karadeniz, a.g.e., 5.
24-)Arıt, F. (1967). Havalarda İlk Türk Kadınları. İstanbul: Baha Matbaası, s. 34’den aktaran Balcı ve Karadeniz, a.g.e., 5.
25-)Balcı ve Karadeniz, a.g.e., 5.
26-)Balcı ve Karadeniz, a.g.e., 5.
27-)tr.wikipedia.org/wiki/Sabiha_Gökçen
28-)Balcı ve Karadeniz, a.g.e., 5.
Kaynakça
tr.wikiquote.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atatürk/Kadınlar
Osman Yalçın ve Hilal Yalçın, “Balkan Semalarında Barış İçin Uçan Bir Türk Kadını:Sabiha Gökçen”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, 2/5 (2018)
onedio.com/haber/ulke-ulke-kadinlarin-secme-ve-secilme-haklarina-sahip-olma-kronolojisi-663664
bigoody.com/kadina-dair/toplumsal-cinsiyet/turkiyenin-ilk-kadin-belediye-baskani-kimdir.html
Meral Balcı ve Yeşim Karadeniz, “Cumhuriyet Modernleşmesinin Genç Kadın Pilotu:Sabiha Gökçen”, Marmara Üniversitesi Kadın ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Dergisi, 2/1 (2018)
Tahir Kodal, “Atatürk Dönemi Türkiye-Balkan Ülkeleri İlişkileri ve Türk Havacılığı Hakkında Bilinmeyen Bir Kaynak: “Sabiha Gökçen’in Balkan Turne Notları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 33/56 (2014)
Meydan, Sinan. “Cumhuriyetin Kanatları “Atatürk’ün uçak fabrikaları”, Sözcü, Eylül 17, 2018
onedio.com/haber/goklerin-kizi-sabiha-gokcen-in-ataturk-un-ic-burkan-duygusal-vedasıyla-dersim-harekatı-na-katilma-hikayesi-857805
tr.wikipedia.org/wiki/Sabiha_Gökçen
