Eleştirel düşünme günümüzde felsefecilerin ve mantıkçıların gündelik dilde (ve yaşamda) karşılaştıkları argümanları çözümlemesi, değerlendirmesi ve geliştirmesi olarak tanımlanmaktadır. Bu güncel tanıma göre sadece günümüz mantığının kuralları değil aynı zamanda insanlık tarihi kadar eski olan akıl yürütme, çözümleme ve çıkarım kuralları hem teorik hem de uygulamalı olara ele alınarak yöntemsel bir dizge sunulması amaçlanır. Bu yazıda ele alacağımız konu eleştirel düşünmenin bir uygulaması olan tartışma oyunu.
Tartışma belirli bir konuyla ilgili karşıt düşünceleri karşılıklı olarak öne sürme ve savunma anlamına gelir. Daha genel tanım içinde konuların önceden belirlenmiş olmaması, sözlü ifade biçimindeki uslamlamaya dayalı olması, karşıdaki kişi veya kişileri yoklayarak argüman gücünü tartılması ve hatta ağız dalaşına girmek anlamlarını da kapsamaktadır. Bu yazıda ele alacağımız tartışma tanımı gündelik düzeyde eleştirel düşünme bağlamındaki mantıksal kavramsallaştırmaya bağlı kalmakla beraber genel tanımı içindeki anlamlarını dışlamayacaktır. Eleştirel düşünme kavramı içinde bu kuramların araçsal katkılarını gösterebilirsek akılcı karar alma adımlarını daha özel bağlamlara kolaylıkla uygulayabiliriz.
Rasyonel veya akılcı tartışma, tartışmacıların doğruya erişmeyi ve yanlıştan kaçınmayı amaçladıkları tartışma demektir (Grünberg, 2000). Bu durumda kendi görüşüne yapılan eleştirel çözümlemelerin gerçeklendirilmiş olduğunu gören tartışmacı görüşünden vazgeçer veya görüşünü bu yapıcı eleştiri doğrultusunda yeniden düzenler. Benzer şekilde tartışmacı, karşıt görüşe yapılan eleştirilerin geçerli olmadığını görürse o görüşe karşı çıkmaktan vazgeçer.
Her tartışmada akıl yürütme ile soruşturma olmak üzere iki boyut vardır. Her boyutun kuralları tanımlayıcı kurallar ve stratejik kurallar olmak üzere ikiye ayrılır. (Grünberg, 2000). Tanımlayıcı kurallar, hangi hareket türlerinin tartışma oyuna uygun olduğunu belirler. Strateji kavramı önceden belirlenen bir amaca ulaşmak için tutulan yolların ve uygulanan yöntemlerin tümü olarak tanımlanabilir. Tartışma oyununda stratejik kuralları öğrenmek ve uygulamak hiç kuşkusuz tanımlayıcı kuralları öğrenmek ve uygulamaktan biraz farklıdır. Stratejik bir tartışma oyununda her oyuncu olanaklı seçeneklerden seçecekleri adımları belirleyerek olası dizilimden kendileri lehine tartışmayı sonuçlandıracak soru-yanıt seçimlerini yapmayı amaçlar. Stratejik tartışma oyununun çözümleyici araçları mantıksal akıl yürütmenin geçerlilik, sağlamlık, tutarlılık, akla yatkınlık gibi sıralayabileceğimiz akılcı bir sonuca ulaşma noktasında yönlendirici bir yarar sağlar. Şimdilik eleştirel düşünmede strateji kurma ve geliştirme konusunu başka bir yazıya saklıyoruz.
Bir tartışma oyunu pek çok yapısal özelliğe sahip olabilir. (Grünberg, 2000) En basit tartışma, bir tek soruşturmacı ile bir tek yanıtlayıcı arasında oynanan bir oyun biçimindedir. Tartışma oyunu adım denilen evrelerden oluşur ve bu adımlar tartışma oyunu çizelgesi olarak adlandırılan çözümleyici bir çizelge biçiminde gösterilir.
Tartışma Oyunu aynı zamanda Oyun Teorisi ya da Kuramı olarak adlandırılan akılcı karar verme ediminin sistematik bir çalışma alanıdır. Dolayısıyla, bu alan daha önceki Karar Verme Kuramları üzerine yazdığım yazılarla belirgin bir benzerlik göstermektedir. Ancak Oyun Kuramı’nı Karar Verme Kuramları’ndan ayıran nokta bireylerin gündelik, pratik veya bilgisel olarak seçimlerinin değişen bağlamlara bağlı olarak farklılık göstermesinden ayırt edilebilir. Oyun Kuramı genel olarak bireylerin davranışlarını diğer bireylerin davranışları sonucunda gösterdikleri yönelimleri ve değişkenlikleri açıklamak, değerlendirmek ve tahmin etmek için kullanılır.
Oyun Kuramı’nın yazında odak noktası iktisat, politika, etik gibi alanlardır. Bu nedenle yazında genellikle eleştirel düşünme konusundan ayrık bir alan olarak değerlendirilse de gündelik uslamlama bağlamında tam da eleştirel düşünmenin temel bir uygulaması konumundadır. Özellikle politik karar alma süreçlerinin ahlaki ve hukuki boyutlar göz önünde bulundurulduğunda eleştirel düşünme odağındaki oyun kuramları bu alanlara dair pek çok soruya çözümleyici ve değerlendirici güçlü yanıtlar sunacağı açıktır. Bir açıdan bu çalışma alanlarındaki argümanların soyutlanarak kavramsal çerçevede ele alınmasına katkı sunacak, başka bir açıdan da bireylerin seçim davranışları üzerinden sunulacak akıl yürütme örnekleriyle akılcı karar alma süreçlerinin yol haritası çıkarılabilecektir.
Alışagelmiş mantıksal bir oyun üç içerikten oluşmaktadır: Oyuncular olarak adlandırılan bireylerin sonlu kümesi; her bir oyuncu için seçilebilir olan edimlerin veya stratejilerin kümesi; oyuncuların olanaklı sonuçlar için yapacağı tercihler. (Groarke, 2019) Tartışma oyunlarındaki temellendirici kuram bu alanının kurucu varsayımlarının değerlendirilmesi çalışmalarının bütününü içermektedir. Bu yapı, bireylerin bağlamsal olarak kavramsallaştırdığı değişken davranış türlerinin diğer bireylerin davranış türleriyle niceliksel ve niteliksel kıyaslamalarının sınıflandırılmasıyla kurulur.
Bilgisel düzlemde, inançların ve kanıların gerekçelendirmelerine bağlı olara temelde bağımlı ve bağımsız değişkenler üzerinden tahmin edilebilir karar verme süreçleri açısından bir incelemesi yapılır. İnceleme adımı en iyi tercih veya edimin seçilmesi halinde bu gerekçelendirilmiş inançların bizi doğru bilgiye nasıl götürebileceğinin yol haritası çizilmeye çalışılır. Belirsiz bu noktada sıklıkla karşılaşılan bir durum olduğundan dolayı en azından bu haritadaki konumlandırmanın hangi olanaklı sonuçlarının var olduğu dahası hangi olasılıklarla sonuçlanacağı, bu olgu durumlarının değişim süreçlerinin belirlenebilmesi için oldukça önemlidir.
Tartışmacı bir karar verme oyununda, bireyin inançları genellikle edilgen bir durum olarak değerlendirilir. Ne var ki bu edilgen durum, karar alma süreçlerinde edimler ve eylemler söz konusu olduğunda sonuçlar açısından belirleyici bir rolü vardır. Bu noktada zihinsel durumların edimlere veya eylemlere etkisinden söz ederken tamamen inanç düzleminde söz ettiğimizi hatırlatmakta yarar var, çünkü sinirbilim alanındaki çalışmalar doğal etkenlerin yanında beyin fizyolojisinin de karar verme süreçlerine önemli etkisinin olduğunu göstermektedir.
Bir tartışmanın başlıca soruşturma ve akıl yürütme adımlarının ortaya konulması ve sıralanması işlemine tartışma çözümlemesi denir. Tartışma çözümlemesi, tartışma çizelgesinin kurulmasını ve adımların değerlendirilebilmesini sağlar. Temel mantıksal çıkarımda olduğu gibi tartışma oyununun amacı ilk öncüllere dayanarak sonucun doğruluğunun gösterilmesidir. Diğer bir deyişle mantıksal geçerliliğin kanıtlanmasıdır. Tartışmada geçen çıkarımların öncülleri, soruşturma adımlarında elde edilen yanıtlar veya tanımlama adımlarında varılan tanımlar olabilir.
Kaynakça:
-
Groarke, L. (2019) “Informal Logic”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/sum2019/entries/logic-informal/>.
-
Grünberg, T. (2000) Sembolik Mantık El Kitabı 3. Cilt Sembolik Mantığın Uygulamaları. METU Press.
-
Ross, D. (2019) “Game Theory”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/spr2019/entries/game-theory/>.
