Osmanlı bağlamında tarihin paradigmik ilkeleri nin arayışı doğrultusunda özgün bir yazı dizisi olması için çaba harcadığım bu denemeler de, şimdiki makalenin daha anlamlı olarak değerlendirilmesi isteniyorsa öncekinin devamı niteliğinde olmasından dolayı okunmamışsa, ilkin onun okunmasını önemle öneririm ((1) veya (2)).
Söz konusu o denemede, uygarlıklara zemin hazırlayan imparatorluklar ın oluşumunun kökeninde yattığı düşünülen anlayışlar olarak kavramsal ulam çiftleri kimliğindeki dikotomi lerden (konuşma) dil- (fonetik veya logografik) yazı şeklindeki ikili den (konuşma) dil konusu olduğu belirtilmişti. Buradan da hareketle konu Osmanlı ve Çin İmparatorluk ları bağlamında ele alınarak tarihselliğe olabilecek etkisi yönüyle bazı paradigmik ilkeler in bulunması için ipucu olması bakımından incelenmişti.
Şimdi bu deneme deyse, dil-yazı şeklindeki bu dikotomik ikili kavram ulamı ndan konuşma dil inin dikotomik karşı tamamlayıcısı olarak yazı konusunun uygarlıklar ın oluşmasına olabilecek etkileri ele alınmaktadır. Kısaca belirtmek gerekirse, yazı konuşma dili nin işaret ve şekillerle kayda geçirilerek sözün uçuculuk tan kalıcı hale getirilmiş biçimidir. Bu nedenle de insanlığın belleği olan tarih bilimi nin başlangıcı olduğu kabul edilmesine karşın ilk bulanı olan Sümerli rahiplerce emtianın dökümünün kayıt altına alınması için kullanılmıştır.
***
Pek çok genel tarihçi, tarih düşünürü ve tarih felsefecisinin fikir ürettiği bu alanda son dönemlerde en dikkate değer katkıyı kuşkusuz ki Jack Goody (3) yapmıştır. Goody ’nin uygarlık tarihine bakışı, holistik tarzda olmamakla birlikte, akademik köken inin antropoloji olmasından kaynaklanan geniş antropo-bilgi ye dayalı bir görüngeden olduğundan, yaklaşımı Avrupa merkezli olmak yerine küresel bağlamda çok kültürlü bir uygarlık oluşumu nun arayışı tarzındadır (4).
Tarihteki İlk ve Ortaçağ imparatorluklarının uygarlık oluşumu na coğrafya ve ahali (demografi nin) olgularının yanı sıra sosyallik üzerinden etkisi, varoluşlarının dayandığı hanedan a, ordu ya, din ve ideoloji ye, hukuk a, ticaret e ile ulaşım ve haberleşme ye olan iyelikleri durumu yönüyle çok geniş bir tarih araştırmacı grubunca ele alınmıştır.
Bununla birlikte, belirtilen çeşitli etmenler arasında yazı ve yazı nın ulamsal tipler inin uygarlık oluşumu ndaki etkisi, daha önce de belirtildiği gibi, etraflı olarak J . Goody tarafından incelenmiştir (5). Goody ’ye göre yazı, dil in diyakronik (ardsüremli) kalıcılığı nı sağlamış sosyo-tarihsel temel bir olgu olduğundan uygarlık oluşumu ndaki etkisi yüksektir. Bu nedenle de bugünkü uygarlık düzeyine varışımızın kökeninde, kadim Grek ve İtalyan Rönesans’ı dönemi değil, yazı nın bulunduğu, Gordon Childe ’ın nitelemesi ile Kentsel Devrim ’in bir sonucu olarak büyük bir insanlık dönüşümü nün yaşandığı Bronz Çağı dönemi vardır.
***
Yazı nın en genel olarak iki kategorik tipi , formu vardır. Bunlardan, işitselliği temel alan seslerin harflerle temsil ine dayalı fonetik olan için, diğerlerinin yanı sıra, runik yazı ile Fenike , Grek , Latin , Orhun , Arap ve Kiril alfabeleri örnek olarak verile bilir. İdeografik veya logografik olan içinse, görselliği temel alarak varlıkların grafik gösterimine dayalı Sümer, eski Mısır ve Çin yazısı gibi yazılar örnektir.
Bu iki yazı biçimi ele alınarak yazının uygarlıklarla olan ilişkisi değerlendirile bilmektedir. Bundan da anlaşılıyor ki iki yazısal kategori, Batı ile Yakın , Orta ve Uzak Doğu coğrafyalarındaki eski imparatorluklar üzerinden zımnen de olsa uygarlık oluşumu nda önemli roller üstlenmiştir.
Öte yandan, kâğıdı ve kâğıda baskıyla (pres le) yazı kayıt tekniği ni Çinli lerin bulmuş olmasına karşın, hızlı ve ucuz basım işi ni yapan matbaa makinesi ni keşfedenin Alman Gutenberg olmasının nedeni Çin yazısı nın logografik özelliğinin tekrarlı, hareketli metalik hurufat a dayalı sayfa düzlemesinde kolay ve hızlı yapılabilen bir mürettiplik (dizgicilik) işine izin vermemesidir. Daha açık, net ve doğrudan bir anlatımla, dilsel varlıklar simgelerle temsil edilirken yazı da harf kullanmakla grafiksel şekil kullanmak arasında basit bir şeymiş gibi görünen bu nüans, kelebek etkisi yaratan sonuçları ile Batı uygarlığına, en azından 500 yıllık bir dönem için, Doğu ya üstün gelmeyi sağlayan tarihsel bir ortamın oluşmasına olanak vermiştir.
***
Konuya bu bağlamda Türkî ve Osmanlı tarihselliğ i açısından bakıldığında, tarihin her döneminde kullanılmış olan yazı ların fonetik kategorili yazı , yani çeşitli alfabeler olduğu görülür. Ancak, bu yazı tipi ni, yani alfabeler i kullanan diğer Avrupalı uluslar ın çoğunun tarihte Osmanlı ya göre çağdaşlaşma süreci nde önde yer tutmuş oldukları da bilinmektedir.
Bu bakımdan, bu uluslar ın uygarlıkta ilerleyişinde yazı tipi nin etkisinden öte esas etki nin, basım işi nin kolaylığı (ekonomikliği) dolayısıyla kitab ın yaygınlaşmasının bir sonucu olarak okur-yazarlık düzeyinin artışından ileri geldiği kolayca ve açıkça çıkarsana bilir. Böylece, Osmanlı ’nın fonetik yazı kullanımı bakımından Avrasya uygarlığı karakterine iye olmasına karşın çağdaşlaşma daki gecikmişliği , göçerlik ten yerleşikliğ e geç geçmiş olması nedeniyledir.
Sonuç olarak denilebilir ki, Osmanlı ’nın kırsal bir topluluk olma sunucu geciken basımcılık işinden dolayı kırsal-sözel toplum aşamasından kentsel-okuryazar toplum aşamasına geç geçmişliği, aydınlanmayı Batı ile eş zamanlı olarak içselleştirilememe sindeki temel etmendir .
Ayrıca, iki yazı tipi nin insan ın evrimsel sürec i içinde ortak bilinci mizi nasıl etkilemiş olabileceği hususunun sorgulanarak değerlendirilmesiyse bu diziden ayrı olan bir deneme nin konusu olduğunu da burada yeri gelmişken belirtmekte yarar görmekteyim.
Kaynaklar
-
http://kadikoydusunceplatformu.blogspot.com.tr/2016/11/osmanl-tarihi-ve-tarihin-paradigmik.html
-
http://dagarcikturkiye.com/osmanlı-tarihi-ve-tarihin-paradigmik-ilkeleri-xxv–yd-1871.html
-
Goody, J. 2015. Rönesanslar; Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
-
Goody, J. 1986. The Logic of Writting and Organisation of Society. Cambridge: CUP