Bu çalışmada 31 Aralık 1939 ve 31 Aralık 2006 tarih arasındaki 1866 bilet üzerinde çalışma yapılmıştır. Bu çalışmadaki biletler, Ödemiş Belediye Başkanı Sayın Bekir Keskin’in 1939-2007 arası Milli Piyango Biletleri Koleksiyonu´ndan temin edilerek incelenmiştir. Analiz yapılırken Türk siyasal tarihindeki belli başlı dönemleri göz önüne alınarak dönemlere ayrılmıştır. Dönemsel analizler yapılırken döneme damgasını vurmuş siyasi, sosyal, ekonomik ve askeri olayların biletlere nasıl yansıdığını gösterilmeye çalışılmıştır. Biletler, üzerinde yer alan resim ve figürlerine göre tek tek konularına göre ayrılıp kategorize edilmiş ve istatistiksel verilere ulaşılmıştır.
Türkiye Milli Piyango İdaresi’nin tarihinden bahsetmeden önce Osmanlı İmparatorluğu´nda bir bakış atmalıyız. Bu dönemdeki ilk piyango çekilişleri Gayrimüslimler ve Osmanlı topraklarında yaşayan Levantenler arasında oluyordu. Piyango çekilişlerinin Türk zihinlerinde kabul görmesi hemen olmamıştır. Osmanlı Arşivi´ndeki notlara göre, yabancı piyango biletlerinin 1855’te yurda girişi yasaklanmıştır. Ancak yasaklar bir düzen ve denetim içinde tam olarak sürdürülememiştir, Sultan Abdülaziz döneminde piyangolar tekrar ortaya çıkmıştır. Daha sonra ise Demiryolu Tahvillerine Bağlı, Nakit Para Karşılıklı Piyango Biletleri, Türk Ocağı Eşya Piyangoları, Banka Piyangoları ortaya çıktı.
Türkiye Cumhuriyeti’nde 1925’te Türkiye Tayyare Cemiyeti Mektepleri yararına üç ayda bir para ödüllü piyangolar düzenlendi ve aynı yıl içinde 3 kez çekiliş yapıldıktan sonra 1926’da yeni bir düzenlemeye geçildi. 1926’dan 1939’da kadar Tayyare Cemiyeti Piyangoları yapıldı. Bu dönemde piyango gelirleri uçak alımı yapıldı. 1939’da ise Milli Piyango İdaresi kurularak piyango çıkarma yetkisi bu kuruma verildi. Türk Hava Kurumu Piyango Genel Direktörlüğü´ nün kaldırılarak yerine Milli Piyango Müdürlüğü kuruldu. Amaç, piyangoyu daha az masrafla yapmak, daha çok bilet satmak ve böylece geliri arttırmaktı.
Tıpkı pullar gibi, piyango biletleri de sadece biletten ibaret olmazlar, belli bir dönemde çıkan piyango biletlerine o dönemin izi bir şekilde yansır. Bir başka deyişle piyango biletlerinin bir «ruhu” vardır. Bu, çoğu zaman bilinçli olarak yapılır, kimi zaman ise düşünülmeden yalnızca yansır. Devletin takip ettiği genel politikalar, toplumu belli bir yönde değiştirme-dönüştürme çabaları ve dönemsel olaylar farklı biçimlerle de olsa milli piyango biletlerine etki etmektedir.
İkinci Dünya Savaşı Dönemi(1939-45)
Savaş yıllarının piyangolarını ilk dönemsel başlığımız olarak inceleyeceğiz. İncelenecek biletler 31 Aralık 1939 ve 1 Ocak 1945 tarihleri arasındaki 85 bileti kapsamaktadır. Bu dönemdeki biletlerde genel olarak askeri ve tarıma yönelik figürler, göze çarpmaktadır. Bunun yanı sıra Türk Hava Kurumu’nun da etkisinin bir süre devam ettiğini görmekteyiz. 31 Aralık 1939’dan 7 Ağustos 1941 tarihine kadar basılan bütün biletlerde (Milli bayramlara denk gelen fevkalade çekilişler ve yılbaşı özel çekilişleri hariç) arka planda savaş uçakları, ortada ise askerler bulunmaktadır. Biletlerin %30,5’inde askeri vurgu vardır.
1941´den itibaren ise biletlerde tarımsal üretim ve çiftçileri konu alan biletlerin yoğunluğu göze çarpıyor. Tarıma, hasata biletlerde çokça yer verilmesini de dış sebeplere bağlayabiliriz. 1941’den itibaren Almanya ve SSCB’nin birbirine karşı savaşmaya başlamasıyla savaş, Türkiye sınırlarından çok da uzak olmayan bölgelerde cereyan etmeye başlamıştır. Türkiye savaş sırasında «savaşın dışında kalma tutumu” nedeniyle zor durumdaydı. Türkiye savaşa girmemesine rağmen ulusal savunmasını güçlendirmek amacıyla ordusundaki asker sayısını 1,5 milyona ulaştırmış, bu da büyük bir işgücü kaybına sebep olmuştur. (1940 verilerine göre Türkiye’nin nüfusu 17 milyon dolaylarındadır) Türkiye’nin bir diğer problemi de bu kadar askere yeterli yiyeceğin sağlanmasıdır. Böylesi sıkıntılı bir dönemde tarımsal üretime her zamankinden daha çok önem verilmiş, bu da Milli Piyango biletlerine yansımıştır. %21,1’in de tarım konusuna vurgu yapılmıştır. Buna ek olarak hayvancılığa da %3,5 oranında yer verilmiştir. Türk bayrağı vurgusu diğer dönemlerde de olduğu gibi milli bayramlardaki Fevkalade Çekilişler´de vardır. Savaş döneminde 19 Mayıs biletlerinde genç sporcuların yanı sıra Atatürk figürlerine de yer verilmiştir.
1945-1950 Dönemi
Bu dönemde incelenecek olan biletler 19 Ocak 1945 ve 19 Mayıs 1950 arasındaki 92 bileti kapsamaktadır. Burada değinilmesi gereken bir konu da; «Batı’ya ve Batılı yaşam tarzı”na yapılan vurgudur: 19 Mayıslar´da kadın ve erkek genç sporcular yan yana (eşit bir şekilde) durmakta, deniz kenarlarında modern, Avrupayi giyimli genç kız figürleri betimlenmekte, kumsalda koşu yarışı yapan gençler bulunmaktadır. Elbette bunda CHP tek parti yönetiminin Türk toplumunu Atatürk’ün hedef gösterdiği «Muasır Medeniyetler Seviyesi”ne ulaştırma ve dönüştürme amacını hissedebiliriz. Bu hedefte de «modern kadın” figürleri ön plandadır ve biletlere yansıtılmıştır. Cumhuriyet öncesi Türk toplumunda kadının yeri erkeklerden belirgin derecede aşağıdaydı, bu yüzden CHP tek parti yönetiminde «modern cumhuriyet kadını” algısı da Batılılaşma hedefinin en gözle görülebilir olduğu alan haline gelmiştir. Bu dönemde kadına %9,78’lik bir oranla yer verilmiştir. Bu dönemde biletlerdeki Batı vurgusu sadece bunlarla sınırlı değildir, Batı kültürüne de çeşitli referanslar yapılmıştır: Aslan heykelleri, meşaleler, Eski Yunan deniz tanrısı Poseidon ve Roma İmparatorluğu’nu anımsatan defne çelenkleri vb. bu referanslara örnek gösterilebilir. Batı medeniyetinin temellerini Eski Yunan ve Roma’dan aldığını düşünürsek bunlara biletlerde yer verilmesini daha da iyi anlayabiliriz.
1950-1960 Dönemi
Bu dönemde incelenecek olan biletler 7 Haziran 1950 ve 19 Mayıs 1960 tarihleri arasındaki 179 bileti kapsamaktadır. Bu on yıllık süreç, Türk Siyasal Tarihi´nde «Demokrat Parti (DP) Dönemi” olarak da bilinir. Demokrat Parti’nin sağ kanatta yer alan bir parti olduğu göz önüne alınırsa; ilk kez iş dünyasına vurgu yapılması pek şaşırtıcı olmayacaktır. Ayrıca, 1950 genel seçimleri biter bitmez Demokrat Parti Türkçe ezan ile ilgili olarak çalışmalara başlamıştı. Tam bu dönemde, 7 Haziran 1950 tarihli bilette ilk kez cami resmi konulması tesadüf olamaz. Dine yapılan vurgulardan bir diğeri olan Ramazan Bayramı´nın ilk kez 7 Nisan 1959 tarihli bilette gösterilmesidir.
DP, oy tabanı olarak da kırsal kesimleri hedeflediğinden köylülere özel bir önem vermiştir. Siyasi alandaki bu durum, Milli Piyango biletlerinde de yansımasını bulmuştur. DP döneminde biletlerin %7,26’sını tarım, %7,8’i köylü, %2,2’si ise hayvancılık temalarını işlemektedir. Bu dönemdeki biletlerde CHP döneminden beri süregelen Batılı yaşam ve kadın teması devam etmektedir. Biletlerde %11,7 oranıyla kadına yer verilmiştir. Bu dönemde DP yöneticilerinden sık sık «Küçük Amerika olacağız” söylemleri duyulmaktaydı. Bu yıllarda; Türkiye’nin ABD ile olan yakınlaşması 1952’de Kore Savaşı’na Türk birliklerinin gönderilmesi ve 1954’te onaylanan NATO üyeliği ile pekişmiştir. 7 Aralık 1954 tarihli bilette büyük bir Türk savaş gemisi gösterilmiştir. Bu tarihin, 7 Aralık 1941 tarihli Pearl Harbour saldırısının yıl dönümüne bir gönderme yapmaktadır. Bu, ABD ile olan yakınlaşmanın Milli Piyango biletlerine de yansımasının güzel bir örneğidir. Askeri figürler bu dönemde %4,4’lük bir oranla yerini almaktadır (Yalnızca 30 Ağustos tarihlerinde askeri figürler vardır). Türk bayrağına vurgu ise %10’luk bir yer kaplamaktadır.
1950’lerin ikinci yarısından sonra 1/10 ve 1/5’lik biletler piyasaya sürülmüştür. Bunun nedeni, 1955’ten sonra tarımsal üretimden kaynaklanan ekonomik sorunların baş göstermesi ve bu yıllarda ABD yardımlarının görece azalmasıdır.
1960-1971 Dönemi
Bu dönemde incelenecek olan biletler 7 Haziran 1960 ile 9 Mart 1971 tarihleri arasındaki 241 bileti kapsamaktadır. Dönemde ülkenin ekonomik faaliyetleri olan tarım ve hayvancılığa vurgular Demokrat Parti dönemine göre biraz daha artmıştır. Tarıma vurgu %8,2, hayvancılık %5,37, köylüye vurgu ise %9 oranlarındadır.Bu dönemde biletlerin %5,37’si modernlik olarak sayabileceğimiz fötr şapkalı, Batılı giyimli insanları ön plana çıkartmıştır. Kadınlar da %11,1 gibi bir oranla bu dönemde en çok vurgulanan tema olmuştur. Buradan da anlayabileceğimiz gibi Atatürk’ün «Muasır medeniyetler” hedefi biletlere yansımaya devam etmektedir.
1971-1980 Dönemi
Bu dönemde incelenecek olan biletler 19 Mart 1971 ile 9 Eylül 1980 tarihleri arasındaki 331 bileti kapsamaktadır.Bu dönemdeki askeri vurgu, DP dönemi ve 1960-1971 dönemine göre hissedilir bir düşüş göstermiştir. Biletlerin yalnızca %2,41’inde askeri vurgu vardır. Askeri tema azalırken Atatürk konulu biletler %5.43, bayrak konulu biletler ise %8,7 oranı ile artış göstermektedir.
Modernliğe ve kadına vurgu bu dönemde gözle görülür bir şekilde azalmıştır. Modernlik bir önceki dönemde %5,3 iken bu dönemde %1,8’e; kadına vurgu da %11,1’den bu dönemde %5,43’e düşmüştür. Aynı şekilde tarım, hayvancılık ve köylüye yer verilen biletlerin de oranlarında bariz bir düşüş görülmektedir 1960-1971 döneminde tarım %3,9; hayvancılık %1,8; köylüler ise %3,6 oranlarıyla biletlerde yer bulabilmiştir.
Bu dönemde dini temaların yer aldığı biletlerin sayısında ve oranında da bir artış gözlemlenmektedir. Dini vurgulu biletlerin oranı bu dönemde %5,7’dir. Hatta tarihi kişilerin yer aldığı biletler ilk kez bu dönemde ortaya çıkmıştır. Tarihi kişilerin yer aldığı biletlere genellikle Mimar Sinan, Yunus Emre, Nasrettin Hoca gibi Türk-İslam büyükleri konulmuştur. Ayrıca yine bu dönemde Türkiye’nin doğal güzelliklerine ve içinde barındırdığı tarihi eserleri konu edinen biletlere ilk kez yer verilmiştir.
20 Temmuz 1974’te başlayan Kıbrıs Barış Harekâtı da bazı biletlerde yer almıştır. 1970’li yıllar, Türkiye için siyasi, ekonomik, toplumsal olarak birçok açıdan zor ve sarsıntılı yıllardır. Bunlara kısaca değinmek istersek; tüm dünyada 1968 yılıyla başlayan gençlik hareketlerinin Türkiye’yi de etkilemesiyle Türkiye’de gençlik arasında sağ-sol ayrıklaşması başlamıştı. Bölünmeye başlayan toplumu bir araya getirebilmek için 12 Mart 1971 muhtırasından sonra devlet eliyle yavaş yavaş bir Türk-İslam sentezi yaratmak ve toplumu bu yönde şekillendirme düşüncesi ortaya çıkmıştı. Milli Piyango biletlerinde Türk-İslam tarihinden önemli kişilerin yer alması, dini vurgu bulunan biletlerin sayısı artması diğer taraftan da kadına ve modern yaşama ilişkin biletlerin azalması bu görüşe desteklemektedir. «Toplumu ortak bir noktada birleştirme” arzusunun piyango biletlerine de yansıdığı hissedilebilmektedir.