«Sonunda Niyazi Berkes’le tanıştım…1980’lerin ortasında bir yaz akşamıydı. Birkaç saat boyunca birçokşeyden ama en çok tarihten konuşmuştuk.Ahmet Kuyaş, 2002Daha çok hocasını dinleyen öğrenciler gibiydik. Konuşmanın bir yerinde en son çalıştığı kurum olan McGill üniversitesinde hiç Türk öğrenci yetiştirememiş olmanın yaşamının en büyük mutsuzluklarından biri olduğunu söylemişti…”
21 Ekim 1908’de dünyaya gelen Niyazi Berkes, Lefkoşa’da başladığı orta öğrenimini 1928’de İstanbul Erkek Lisesi’nde tamamlamıştır. 1931 senesinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe bölümünü bitirmiş ve 1935’te aynı fakültede sosyoloji asistanı olmuştur. Aynı yıl ABD’ye giderek 1939’a kadar Chicago Üniversitesi’nde toplumbilim üzerine çalışmalar yapmıştır. Ankara Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesinde sosyoloji doçenti olduktan sonra 1950 yılında ikinci kez yurtdışına çıkmıştır. 1952’de Kanada’da McGill Üniversitesi’nde öğretim üyeliği yapmış ve aynı üniversitede profesör olmuştur. Türkiye’nin tarihsel ve toplumsal evrimiyle ilgili çalışmalarıyla tanınan Berkes, 1975’te emekli olup İngiltere’ye yerleşmiştir.
Niyazi Berkes, Mediha Berkes, Behice Boran, Pertev Boratav ile birlikte 1940-43 yılları arasında Türkiye’de ilk defa yapılan Köy sosyolojisi araştırmasını gerçekleştirmişlerdir. Bu alanda saha araştırmasını kullanmışlardır. Burada edindikleri bilgilerle Berkes,«Bazı Ankara Köyleri Üzerine Bir Araştırma” adlı kitabı yayınlamıştır. Türkiye’de toplum bilim alanında yayınlanan ilk monografilerden biridir. Ancak oğlu Fikret Berkes bu kitabın yarım kaldığını belirtmiştir. Niyazi Berkes, bu konuyla ilgili iki ciltlik bir kitap hazırlamayı düşünmüştür. İlk kitapta yaptığı araştırmalar sonucunda köy toplumunun işleyişi hakkında bilgiler sunmaktadır. Niyazi Berkes ikinci kitabında toplumsal değişmeyi konu almayı düşünmüştür. Ancak 1944-45 yıllarında üniversiteden tasfiye edildiğinden dolayı kitabını tamamlayamamıştır.
Bazı Ankara Köyleri Üzerine Bir Araştırma, bir nevi devrim sosyolojisi özelliği taşımaktadır. «Berkesler, Boran ve Boratav köy araştırmalarında, günün en gelişmiş sosyoloji yaklaşımlarını kullanarak, Atatürk devrimlerini yaygınlaştırmayı amaçlıyorlardı. Atatürk dönemindeki toplumsal değişmeler, devrimlerin önkoşuluydu. Yurt ve Dünya’daki yazılar da bu fikri vurguluyordu.” Buradan da anlaşılacağı gibi Berkes’in bu araştırmadaki asıl rolü sosyal birimleri incelemenin yanı sıra Atatürk Devrimleri’nin ne derecede köylerde uygulandığını gözler önüne sermektir. Bir anlamda yapmaya çalıştığı şey sosyal değişmeyi ortaya koymaktır.
Diğer bir önemli eser olan ve ilk kez 1964 yılında «The Development of Secularizm in Turkey” başlığıyla yayınlanan Türkiye’de Çağdaşlaşma, Niyazi Berkes tarafından Cumhuriyet’in 50. Yılı için hazırlanmıştır. Berkes bu eser hakkında yazdığı önsözde şu şekilde demiştir:
« Cumhuriyet’in doğuşu yıllarının kuşağından gelen biri olarak o yıldönümünün kutlanmasına böyle bir araştırma ile katkıda bulunmak yazı ve öğretim yaşamımın en doğal ve en mutlu göreviydi. Aynı aşamaları tartışırken bugün karşılaşılan toplum, devlet ve uygarlık sorunlarının kökenlerinin sanıldığından çok derinliklerde olduğunu gördükçe devrim kavramının yüzeysellikten kurtarılması zorunluluğu daha çok beliriyor. Tarihe başvurma bize ancak bugünü ve yarına daha geniş bir çerçeve içinde bakma olanağı sağlama açısından yararlı olabilir. Bu araştırmada varılan sonuç, olayların kendilerini tarih süreci boyunca gözlemlemenin ister istemez vardığı sonuçtur.”
Cumhuriyet tarihine damgasını vurmuş 75 kitaptan biri sayılan «Türkiye’de Çağdaşlaşma”, köklü değişim sürecinin içindeki ekonomik yapıya ve buna bağlı teknik gelişmelere ışık tutmakta ve gelişen siyasal ve dinsel dönüşümleri de toplumdaki yansımalarıyla birlikte ele almaktadır.
Başlıca Eserleri: Türkiye’de Çağdaşlaşma (1973), 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi (1969-70, 2 cilt), Arap Dünyasında İslamiyet, Milliyetçilik ve Sosyalizm (1969), Asya Mektupları (1976), Siyasal Partiler (1946), 200 Yıldır Neden Bocalıyoruz (1964), Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler (1965), Türk Düşününde Batı Sorunu (1975), Atatürk ve Devrimleri (1982), Teokrasi ve Laiklik (1984).
Kaynak: Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006.